Westerkerk & Westertoren

De Wester­kerk, aan de rand van de Jordaan, is een Protestantse kerk op de Wester­markt, officieel adres Prinsen­gracht 279. De kerk is ontworpen door architect Hendrick de Keyser in Renaissance­stijl (in de vorm van twee aan elkaar gekoppelde Griekse kruizen) en tussen 1620 en 1631 gebouwd in opdracht van de gemeente Amsterdam. De bouw werd voltooid door Pieter de Keyser (1595-1676), zoon van de architect. De kerk is 58 m lang en 29 m breed. Je kunt hem het hele jaar bezoeken, behalve op zondag.

Wester­kerk, gezien vanaf de hoek van de Bloem­gracht en de Prinsen­gracht (juli 2022).

Na de jaren 1930 raakte de kerk steeds meer in verval. In 1981 werd hij gesloten om de meest urgente repa­raties te ver­richten. De kerk werd uit­ge­breid gerestau­reerd van 1984 tot 1991.

Architect Hendrick de Keyser

Architect en beeld­houwer Hendrick de Keyser (1565-1621) ontwierp een groot aantal historische gebouwen in Nederland: in Amsterdam de Rasp­huis­poort, het Oost-Indisch Huis, het bovenste deel van de Montel­baans­toren, de derde Haar­lemmer­poort, de oude Beurs van Hendrick de Keyser, het bovendeel van de Munt­toren, de Noorder­kerk, Huis Bartolotti en het Huis met de Hoofden.

Detail van een portret van Hendrick de Keyser, naar een schilderij van J.H. Maschaupt (Rijks­museum).

Hij werd benoemd tot stadsarchitect in 1595. Hendrick ligt begraven in de Zuider­kerk die hij zelf ontwierp. De Vereniging Hendrick de Keyser (voor het behoud van histo­rische gebouwen), opgericht in 1918, werd naar hem vernoemd.

Westertoren

De kerk was 1631 al in gebruik, maar de toren was pas af in 1638. Amsterdam’s zachte, inklinkende grond maakte het on­moge­lijk om de hele toren in steen te bouwen, dus werd besloten om het onderste deel in bak­steen uit te voeren, het middelste deel in zand­steen en het bovenste deel in hout bekleed met  lood. De toren werd ook anders dan Hendrick oor­spronke­lijk had gepland: in 1620 werd besloten de toren aan de kant van de Prinsen­gracht neer te zetten, in plaats van aan de kant van de Keizers­gracht. Zoon Pieter veranderde de oor­spronke­lijk acht­hoekige toren in een vier­kante, meer Classi­sistische. De Wester­kerk was het pronkstuk van de gemeente, vandaar alle stadswapens en de Keizerlijke kroon bovenop de toren.

Top van de Wester­toren, gezien vanaf de Prinsen­gracht (juli 2022).

De Wester­toren is met 85 m de hoogste kerk­toren in de binnen­stad. Het bovenste deel met de keizers­kroon stamt uit 1637 en heeft een carillon uit 1658, gemaakt door de beroemde klokken­gieters, de gebroeders Hemony. Er  zijn in Amsterdam vier Hemony carillons: in de torens van de Oude Kerk, de Zuider­kerk, de Munt­toren en in de Wester­toren. Anne Frank schreef een aantal keren in haar dagboek hoe troostend ze het geluid van de klokken vond.

Rozengracht in augustus 1950, nieuwe vazen worden bezorgd voor de top van de Wester­toren (AP, Stads­archief Amsterdam).

In 1906 werd de keizers­kroon goud­geel geverfd, maar bij de restau­ratie in 2006 werd de originele blauwe kleur in ere hersteld. Tijdens de Franse periode werd in 1795 een scheiding tusen kerk en staat aange­bracht: het kerk­gebouw werd eigen­dom van de Neder­lands Hervormde Kerk, maar de toren bleef eigen­dom van de gemeente. Van 1909 tot 1938 was de Wester­toren het ijkpunt voor de Amster­damse Tijd, toen de officiële tijd in Nederland.

De zuidkant van de Wester­kerk (juni 2020).

De Wester in liedjes

Links van de ingang van de Wester­kerk vind je een plaquette ter ere van Willy Alberti (1926-1985, echte naam Carel Verbrugge), “onze Napoli­taanse zanger”. Amsterdammers in de Jordaan noemen de toren lief­kozend Ouwe Wester — hij heeft dan ook de hoofd­rol in veel beroemde Jordanese liederen. Het bekende “Aan de voet van die oude Wester” in de video wordt uit­gevoerd door twee beroemde Amster­damse zangers — Johnny Jordaan (Johannes Hendricus van Musscher, 1924-1989) en Willy Alberti — tijdens het Wereld­kampioen­schap voetbal in 1974 in Duitsland, voor het Nederlands elftal en coach Rinus Michels.

De toren beklimmen

Eén van de beste uit­zichten over het centrum van Amsterdam was altijd vanaf de Wester­toren gedurende de zomer­maanden, na het beklimmen van de wentel­trap (alleen met gids). Het platform op 40 m hoogte biedt een fantastisch uitzicht over de stad op een mooie dag. Maar helaas is de Wester­toren op dit moment gesloten, hij onder­gaat een lange restau­ratie (de toren wordt elke 20 jaar door de gemeente onder handen genomen).

Het geluid van de klokken

Nieuwe import-bewoners van de Jordaan klagen regelmatig bij de gemeente over de klokken van de Wester­toren, die — zelfs ’s nachts — elk half en heel uur luiden. Het carillon klinkt zelfs elke 15 minuten. En dat is al ruim 400 jaar het geval.

Net als Anne Frank vinden veel oudere Jordanezen het regel­matig terug­kerende geluid van de klokken troostend en vertrouwd. Maar wellicht zorgt het groeiende aantal expats en imports er ooit voor dat aan deze gekoesterde traditie een eind komt, hoewel het te hopen is dat ze dat niet lukt. Elke dinsdag van 12 tot 1 ‘s middags is er een carillon­concert, met de hand gespeeld op de 50 bronzen klokken van de toren, vaak met popu­laire en soms met moderne liedjes.

Hoofdorgel uit 1686 van de Wester­kerk, gebouwd door Roelof Barentszn Duyschot, herbouwd in 1989-1992 (augustus 2022).

In de kerk

Het strakke geometrische ontwerp en hoge ruimte van de kerk passen goed bij de Calvinistische soberheid. Binnen in de kerk vind je een groot orgel uit 1686. De luiken van het orgel zijn beschilderd door de Vlaamse schilder Gerard de Lairesse (1640-1711) met taferelen uit de Bijbel: Koning David die danst voor de Ark des Verbonds en de Koningin van Sheba die Koning Salomo bezoekt. Het orgel werd in 1992 in originele staat terug­gebracht.

De preekstoel en de gesneden binnenportalen dateren uit 1630. In 1830 werden de originele koperen kroonluchters verkocht, dus de kroonluchters die er nu hangen zijn replica’s. Ze dragen het Amsterdamse stadswapen, dat ook boven de ingang van de kerk te zien is, gedragen door twee putti.

Putti met het wapen van Amsterdam, onder het orgel (augustus 2022).

Begraven in de Westerkerk

• Jan Bicker (1591-1653), scheeps­bouwer en koopman (Bickerseiland is naar hem vernoemd).
• Joan Blaeu (1596-1673), drukker, uitgever en beroemd carto­graaf.
• Govert Flinck (1615-1660), schilder.
• Rembrandt van Rijn (1606-1669). Aan het eind van zijn leven woonde hij dichtbij op de Rozen­gracht 184. Toen hij stierf was hij zo arm dat hij in een onge­markeerd gehuurd graf werd begraven, waarvan de exacte plek niet eens bekend is. In 1906 werd er in de kerk een plaquette ter ere van hem geplaatst.
• Titus van Rijn (1641-1668), Rembrandt’s zoon.
• Hendrickje Stoffels (1626-1663), Rembrandt’s dienstbode en latere geliefde.
• Thomas Hope (1704-1779), koopman en bankier, zijn vrouw Margaretha Marcelis (1705-1758) en hun zoon John Hope (1737-1790).
• Lucas Bols (1652-1719), beroemd distilla­teur. In 2015 werd er een nieuwe graf­steen voor hem geplaatst, toen de onder­neming die door hem was begonnen zijn 440e jubileum vierde.

Twee foto’s van het orgel uit 1686 van de Wester­kerk (augustus 2022).

Westermarkt

De Wester­markt is het plein rondom de kerk (niet te verwarren met de markt op de Wester­straat, die soms foutief Wester­markt wordt genoemd). Tegen­woordig niet meer, maar vroeger had dit plein wel een aantal markten. Vanaf 1669 was er een grote groenten­markt aan beide kanten van de Prinsen­gracht (tussen de Egelan­tiers­gracht en de Looiers­gracht), die tot op de Wester­markt door­liep. Er was hier ook twee keer per week een broodmarkt. In 1755 was er een markt voor paraplu’s, parasols en waaiers. Later was er ook drie keer per week een manden­markt hier, maar alleen voor leden van het manden­makers­gilde.

Twee dronkaards op de markt bij de Wester­kerk, schilderij van Peter Paul Joseph Noël uit 1821 (Rijks­museum).

Van 1616 tot 1631 heette dit plein tussen de Raad­huis­straat en de Rozen­gracht de Keizers­markt. Vanaf 1619 stond aan de kant van de Keizers­gracht de Wester­hal, een waag en vlees­markt, afge­broken in 1857. In 1908 stond er aan de zuid­kant van de kerk een kleine bak­stenen politiepost.

Beeld van Anne Frank

Vóór de kerk staat een bronzen beeld van Anne Frank (gemaakt door Mari Andriessen). Het werd daar onthuld in 1977 in het bijzijn van Otto Frank, de vader van Anne, die Auschwitz had overleefd. Het onder­duik­adres van de familie staat aan de andere kant van de kerk, aan de Prinsen­gracht 263. Anne stierf in het con­centratie­kamp Bergen-Belsen in 1945.

Beeld van Anne Frank, gemaakt door Mari Andriessen, op de Wester­markt (juni 2020).

Homo-Monument

Het Homo-monument, ontworpen door Karin Daan, werd naast de Wester­kerk geplaatst in 1987, aan de kant van de Keizers­gracht. Het bestaat uit 3 roze granieten drie­hoeken met zijden van 10 m — samen vormen ze een grotere drie­hoek met zijden van 36 m lang. Homo­sexuele mannen moesten in de con­centratie­kampen een roze driehoek op hun kleding dragen gedurende de Tweede Wereld­oorlog. In de jaren 1960 werd het een geuzen­symbool van de beweging voor gelijke rechten van de gay community. De driehoek op straat­niveau bevat een regel uit een gedicht van Jacob Israël de Haan: “Naar vriendschap zulk een mate­loos verlangen”. De oor­spronke­lijke roze granieten platen waren helaas te dun geweest en brokkelden gemak­kelijk af. Ze werden daarom in 2003 door dikkere exemplaren vervangen.

Homo-monument gezien vanaf de Keizers­gracht richting Wester­markt. Het gebouw op Wester­markt 2 is een kantoor­gebouw uit 1921, oor­spronke­lijk ont­worpen voor een wijn­handelaar door G. van Arkel samen met H.J. Breman (februari 2023).

Westerkerk en Westermarkt, gezien vanaf de kant van de Keizers­gracht (februari 2023).

Onderhoud Westertoren

Van januari 2023 tot ongeveer half 2024 zal de Wester­toren in de steigers staan voor groot onder­houd, de eerste keer sinds 2001. Zowel de buiten­kant als de binnen­kant van de toren worden aan­gepakt, inclusief de klokken en het carillon.

Westertoren helemaal in de steigers voor onderhoud (februari 2023).

Website Westerkerk: https://www.westerkerk.nl/

Website Westertoren: https://westertorenamsterdam.nl/