English
Nederlands
Waalseiland
Dicht bij het centrum en aan de rand van het water van het Oosterdok, ingesloten tussen de Lastagebuurt en het vroegere eiland Rapenburg (uit 1593), ligt het Waalseiland, een kunstmatig eiland van rond 1634, aangelegd tijdens Amsterdam’s Derde Uitleg. Het Waalseiland wordt gedomineerd door het grote Scheepvaarthuis uit 1916 (nu Grand Hotel Amrâth).
Scheepvaarthuis (Hotel Amrâth) aan de kant van de Binnenkant, gezien vanaf de Kromme Waal (september 2020).
De kade aan de IJ-kant van het eiland heette vóór 1879 Buitenkant, nu de Prins Hendrikkade. De kade aan de stadskant heet nog steeds Binnenkant. De kade die aan het eiland Rapenburg grenst heet de Kalkmarkt. De Buiten Bantammerstraat en de Schippersstraat zijn dwarsstraten op het kleine eiland.
Kijkje langs de Binnenkant, van bij de Waalseilandbrug richting Oudeschans (augustus 2021).
In het westen, aan de kant van de Geldersekade, verbindt de brede Kraansluis het Waalseiland met het stadscentrum. In het oosten leidt de Kikkerbilsluis naar het eiland Rapenburg. De Waalseilandsgracht heeft (aan de kant van de Binnenkant) de Waalseilandbrug, van de Buiten Bantammerstraat naar de Oude Waal (in de Lastagebuurt). Een brug leidt van de Kalkmarkt naar de Montelbaanstoren. Vanaf de Kikkerbilsluis en de Kalkmarkt heb je een prachtig uitzicht op de Oudeschans met de Montelbaanstoren.
Oudeschans en Montelbaanstoren, gezien vanaf de Kikkerbilsluis. Rechts de Kalkmarkt (augustus 2023).
Geschiedenis van Waalseiland
Een waal was een door palen omgeven stuk water, gevormd na een dijkdoorbraak. In de 14e eeuw brak het IJ door de zeedijken heen op twee plekken, waarbij twee inhammen werden gevormd: de Oude Waal (in het oosten) en de Nieuwe Waal (in het westen). Dat bleek uiteindelijk een economisch voordeel, want zo ontstonden twee natuurlijke extra havens. Lange rijen dubbele palen werden in 1610 in het IJ aangebracht, om de schepen tijdens laden en lossen te beschermen tegen de golfslag. In de winter werden hier schepen gestald and gerepareerd. De huidige Kromme Waal en Oude Waal (in de Lastagebuurt) waren ooit de kades van deze natuurlijke haven.
Onder de lens de Oude Waal in 1625, nog een drukke aanleghaven, voordat het eiland werd aangeplempt (1634-1646). Deel van een gedetailleerde kaart van Balthasar Florisz van Berckenrode, in de collectie van het Rijksmuseum. Zuid is boven.
Die dijkdoorbraak uit de 14e eeuw werd in de 17e eeuw ongedaan gemaakt. De haven hier slibte al snel dicht en werd onbruikbaar voor grotere schepen, dus besloot de stad in 1634 om het binnenste stuk dan maar aan te plempen, waardoor het Waalseiland ontstond. De eerste kavels werden in 1646 uitgegeven. Het stadsbestuur wilde van Waalseiland een rustige plek voor welgestelde bewoners maken, in tegenstelling tot de drukte die de Lastage, Rapenburg, Uilenburg en Marken kenmerkte. De kavels hier waren dan ook twee keer zo duur als de kavels op Rapenburg. Veel van de bewoners hier waren op de één of andere manier met de scheepvaart verbonden. De stad profiteerde flink van de verkopen op dit kleine stukje en gebruikte dezelfde aanpak later tijdens de Vierde Uitleg, toen de grachtengordel werd voltooid.
Het Waalseiland aangegeven op de huidige kaart. De ooit open verbinding met het IJ verdween nadat de de drie eilanden voor het Centraal Station waren aangelegd (1870-1880) en het water het Oosterdok werd (OpenStreetMap).
Prins Hendrikkade
In 1879 (na de aanleg van de eilanden van het Centraal Station) werd deze kade langs het water van het Oosterdok vernoemd naar Prins Hendrik (1820-1879), de broer van Koning Willem III. Hij werd Hendrik de Zeevaarder genoemd, vanwege zijn lange carrière bij de marine en zijn interesse in handel en scheepvaart. Een bronzen borstbeeld van hem werd gemaakt door beeldhouwer Franz Stracké (1820-1898). Het stond in 1885 eerst bij het Victoria Hotel en werd hiernaartoe verplaatst in 1979.
Borstbeeld van Prins Hendrik, gemaakt door beeldhouwer Franz Stracké (augustus 2023).
Het deel van de Prins Hendrikkade op Waalseiland loopt van de Kraansluis (over de Kromme Waal) tot de Kalkmarkt bij de Oudeschans, ruwweg de nummers 108 tot 155. Tot 1879 heette dit stuk van de Prins Hendrikkade de Buitenkant. Langs dit stuk van de Prins Hendrikkade ligt een dubbele kade (plangebied Oosterdok West). Aan de lager gelegen kade liggen veel woonboten aan vijf pieren in het water van het Oosterdok, een wereldje op zich.
Een stukje van de lage kade van de Prins Hendrikkade. Aan de andere kant van het Oosterdok de moderne gebouwen op het Oosterdokseiland (augustus 2023).
Prins Hendrikkade 108 – Scheepvaarthuis (Hotel Amrâth)
Het grote gebouw op de Prins Hendrikkade 108 is Grand Hotel Amrâth, het vroegere Scheepvaarthuis uit 1916, ontworpen door architect Johan Melchior van der Meij, al besproken in een eerdere blogpost.
Scheepvaarthuis, gezien aan de kant van de Prins Hendrikkade (augustus 2023).
Scheepvaarthuis, de hoek van de Prins Hendrikkade en de Binnenkant (augustus 2023).
Prins Hendrikkade 126 – Gebouw Prins Hendrik
Op Prins Hendrikkade 126 staat een art-nouveaugebouw dat Gebouw Prins Hendrik heet, een verbouwing uit 1909 door architect H. van der Vijgh van een pand uit 1879, ooit kantoren, nu appartementen.
Prins Hendrikkade 155 tot 125. Gebouw Prins Hendrik met de groen geglazuurde bakstenen staat rechts (augustus 2023).
Prins Hendrikkade, gezien vanaf nummer 128 in zuidoostelijke richting naar de Kikkerbilsluis (augustus 2023).
Prins Hendrikkade 131 – Michiel de Ruyter
Prins Hendrikkade 131 was het huis waar Admiraal Michiel de Ruyter (1607-1676) woonde met zijn vrouw en kinderen, van 1655 tot zijn dood. De Sint Olofskapel op de Zeedijk 2A heeft nog de kerkbank die voor hem was gereserveerd. Hij kreeg in 1677 een praalgraf in de Nieuwe Kerk.
Plaquette op het vroegere huis van Admiraal Michiel Adriaenszoon de Ruyter (augustus 2023).
Prins Hendrikkade 133 – Tritons
Prins Hendrikkade 133 is een huis uit 1727, verbouwd rond 1800. Bovenaan de gevel twee grote tritons (meermannen) die op hoorns blazen.
Gebeeldhouwde tritons die op hoorns blazen, bovenop de gevel van Prins Hendrikkade 133 (augustus 2023).
Prins Hendrikkade 142 – Zeemanshoop
Dit pand werd in 1728 gebouwd voor een rijke tabakshandelaar. Het werd in 1828 verbouwd in neoclassicistische stijl door architect Tieleman Franciscus Suys (1783-1861), die ook de Mozes en Aäronkerk op het Waterlooplein ontwierp. Er kwam toen een stichting in, die in 1822 door een groep van 18 kapiteins van handelsschepen was opgericht, als ontmoetingsplek aan de vaste wal. Ze wilden het scheepvaartonderwijs en de Nederlandse scheepvaart bevorderen en weduwen en wezen van arbeidsongeschikt geworden zeelieden en verdronken collega’s met een uitkering ondersteunen. Actieve kapiteinsleden beloofden om naast hun lidmaatschapsbijdrage ook 5% van hun gage aan het fonds af te dragen.
Het gebouw Zeemanshoop rond 1850, kijkend naar het westen, tekening van Willem Hekking (Stadsarchief Amsterdam).
In 1863 verhuisde Zeemanshoop naar de Dam (hoek Kalverstraat). Rijke honoraire leden traden toe vanuit verschillende beroepen. Toen hun gebouw op de Dam in 1913 werd gesloopt voor de bouw van Peek & Cloppenburg, verhuisde het College nog een flink aantal keren. Sinds 2008 zitten ze op het Muntplein 10. In 1916 was Zeemanshoop één van de bijdragende financiers van het Scheepvaartmuseum.
Gebouw Zeemanshoop op de Prins Hendrikkade 142 (augustus 2023).
In 1931 kwam in het gebouw op de Prins Hendrikkade de Amsterdamse afdeling van het AJC (de Arbeiders Jeugd Centrale) en werd het gebouw hernoemd tot Het Anker. In 1968 werd het hippie jongerencentrum Fantasio, van 1969 tot 1992 New Age Centrum De Kosmos. Het Nationaal Pop Instituut was hier gevestigd van 1998 tot 2008. Het gebouw werd in 2012 gerenoveerd en huisvest nu Arts Center De Appel.
Prins Hendrikkade 155 – Zwanen en kasteel
Op de Prins Hendrikkade 149 een gevelsteen met zwanen en kasteel op een huis uit 1913, herkomst en betekenis van de steen zijn onbekend.
Gevelsteen met zwanen bij een kasteel op de voorkant van Prins Hendrikkade 155 (augustus 2023).
Prins Hendrikkade 156 – De Blauwe Druif
Prins Hendrikkade 155-156, Kalkmarkt 1-2 is een hoekhuis uit 1650 met vier woningen onder één dak, met een houten onderpui en een tros druiven boven de deur op de hoek. De uitgesneden deuren stammen uit de 18e en 19e eeuw. Rond 1900 was dit een café, nu zit er Walls and Skin, die toebehoren leveren voor tatoeëerders en graffitikunstenaars.
Op de hoek Café De Blauwe Druif op Kalkmarkt 1 rond 1900, gezien langs de Prins Hendrikkade (Stadsarchief Amsterdam).
De Blauwe Druif op Kalkmarkt 1, hoek Prins Hendrikkade 156 (augustus 2023).
Gesneden deur en snijraam op Prins Hendrikkade 156 (augustus 2023).
Waalseilandsgracht
The Waalseilandsgracht is de brede gracht tussen Waalseiland en de Lastagebuurt ten westen en zuiden ervan. Er liggen drie bruggen overheen (Kraansluis, Waalseilandbrug en Montelbaansbrug):
- Kraansluis (brug 300) bij het Scheepvaarthuis op de Prins Hendrikkade.
- Waalseilandbrug (brug 283), tussen de Binnenkant op Waalseiland en de Kromme Waal en Oude Waal aan de kant van de Lastage.
- Montelbaansbrug (brug 280) bij de Montelbaanstoren, langs de Oudeschans naar de Kalkmarkt.
- Kikkerbilsluis (brug 279), over de Oudeschans, tussen Waalseiland en Rapenburg.
Gezicht op de Binnenkant vanaf de Oude Waal (augustus 2023).
De kademuren van de Waalseilandsgracht tussen de Waalseilandbrug en de Oudeschans zijn in een vergaande staat van verval en hebben dan ook hard vernieuwing nodig. Maar om financiële redenen en vanwege nog urgentere reparaties elders is de vervanging pas gepland voor 2027-2029. De stad heeft voor nu met beton gevulde pijpen in de kademuren aangebracht en de woonboten verder van de kant af verplaatst. Helaas sneuvelden enkele grote bomen hier tijdens stormen in 2023.
Prins Hendrikkade met scheepskranen in het water. Tekening uit 1760 van Jan de Beijer (Stadsarchief Amsterdam).
Kraansluis (brug 300)
Er ligt hier al een brug sinds tenminste 1657. De brug Kraansluis over de Waalseilandsgracht werd rond 1682 vernieuwd en ook van sluisdeuren voorzien, onderdeel van het verbeterde Amsterdamse waterbeheersingssysteem van burgemeester Hudde. Die sluizen zijn er nog steeds, nu verstopt onder het 40 m brede wegdek. Een plaquette op de brugmuur herinnert aan het leggen van de eerste steen. De naam van de brug, Kraansluis, kwam van de twee 25 m hoge houten scheepskranen die hier aan de rand van het IJ stonden van 1643 tot 1841, voor het hijsen van masten, blokken steen en kanonnen. In 1841 werden deze kranen afgebroken omdat dit deel van het IJ teveel dichtgeslibd was en dus onbruikbaar was geworden voor grotere schepen.
Kijkje vanaf de Waalseilandbrug, Amsterdam, over de Waalseilandgracht richting Kraansluis (augustus 2023).
De houten ophaalbrug die hier eerst stond werd in 1872 vervangen door een vaste brug, een aantal keren verstevigd en in 1968 verbreed toen de IJ-tunnel werd aangelegd. Hij stond tijdelijk op het droge en werd half afgebroken toen de Waalseilandsgracht deels werd drooggelegd voor de bouw van de caissons voor de metro. In 1987 werd de brug weer in oude glorie hersteld. Onder het wegdek zijn opslagruimtes.
Vanaf de Waalseilandbrug, kijkend langs de Waalseilandgracht, rechts de Kraansluis (augustus 2023).
Waalseilandbrug (brug 283)
Sinds 2016 is de officiële naam van deze brug over de Waalseilandsgracht tussen de Oude Waal (in de Lastage) en de Buiten Bantammerstraat gewoon brug 238. De brug heet (onofficieel) de Waalseilandbrug. Hij is de vervanging van een oudere brug uit 1862, die een ophaalbrug in het midden had. De huidige brug uit 1914 werd ontworpen door Jo van der Mey, de architect van het Scheepvaarthuis. Het nogal massieve ontwerp van de brug met zijn driehoekige doorvaarten werd vlak na de bouw stevig bekritiseerd.
Waalseilandbrug, gezien vanaf de Binnenkant richting de Lastagebuurt (augustus 2023).
De smeedijzeren lantaarns op de brug, versierd met zeepaardjes, zijn waarschijnlijk door Piet Kramer ontworpen. De brug werd na 1977 gerestaureerd, omdat de aanleg van de metro nogal wat schade had veroorzaakt. Het brugnummer staat in smeedijzer op de zijkant, onder de lantaarns.
Waalseilandbrug, gezien van de Oude Waal naar de Binnenkant met het Scheepvaarthuis (augustus 2023).
Kikkerbilsluis (brug 279)
De Kikkerbilsluis is een brug over de Oudeschans op de Prins Hendrikkade en verbindt het Waalseiland met Rapenburg. De naam kwam van een nabijgelegen houthandel die De Kikkerbil heette en die hier in de 17e eeuw was gevestigd (een kikkerbil was houten gereedschap dat bij de scheepsbouw werd gebruikt). Eerst was dit een houten ophaalbrug, vernieuwd in 1682 met een waterkering, later vervangen door een ijzeren exemplaar. In 1863 had de brug nog een sluis.
Kikkerbilsluis, gezien vanaf ‘s Gravenhekje richting Kalkmarkt (augustus 2023).
In 1940 werd de brug vervangen door de huidige hefbrug, ontworpen door Piet Kramer (1881-1961), die zo’n 150 bruggen in Amsterdam ontwierp. Let ook op de foute spelling van de brugnaam op de balustrade, met een dubbele s inplaats van met één. Een plaquette uit 1682 herinnert aan de legging van de eerste steen voor de voorgaande brug — die plaquette werd in 2015 hier weer aangebracht.
Detail van de Kikkerbilsluis aan de kant van de Kalkmarkt, met fout gespelde naam (augustus 2023).
Montelbaansbrug (brug 280)
De Montelbaansbrug verbindt de Oudeschans met de Kalkmarkt, over de Waalseilandsgracht heen. Er lag hier al eeuwenlang een brug, tenminste sinds 1649. Hij werd heel wat keren vervangen en werd in 1856 een ijzeren ophaalbrug. In 1909 werd het een vaste brug, die in 2000 werd gerestaureerd.
Montelbaansbrug en Montelbaanstoren, gezien vanaf de hoek van de Binnenkant en de Kalkmarkt (augustus 2023).
In 2016 besloot het stadsbestuur om bruggen alleen nog maar aan te duiden met hun nummer en niet meer met de onofficiële namen. Amsterdammers gebruik natuurlijk wel gewoon de echte brugnamen in plaats van de nummers.
Gezicht vanaf ‘s Gravenhekje, links de Montelbaanstoren en Montelbaansbrug, rechts de Kalkmarkt (augustus 2023).
Binnenkant
De noordelijke kade van de Waalseilandsgracht heet Binnenkant — dit was ook de noordelijke grens van de oude Jodenbuurt, die hier sinds de late 16e eeuw was ontstaan. Hier woonden een aantal marine-officieren die onder Admiraal Michiel de Ruyter dienden. Vóór WO2 woonden hier ook veel Joodse Amsterdammers.
De bocht van de Binnenkant bij de Buiten Bantammerstraat (augustus 2023).
Tot in de 20e eeuw woonden hier voornamelijk zeelieden, houthandelaren, munitiehandelaren en zeilmakers, aangevuld met verschillende soorten kooplieden. De bovenste verdiepingen van veel panden werden als pakhuis gebruikt. Veel huizen hier stammen uit de 17e eeuw, vele met aangepaste gevels naar de gangbare mode in de 18e en 19e eeuw, met fraaie stoepen.
Binnenkant 17 tot 21, in noordelijke richting gezien (augustus 2023).
Binnenkant 12 is uit de 17e eeuw, verbouwd eind 18e eeuw, als door een wonder gespaard toen een uitbreiding van het Scheepvaarthuis werd afgeblazen. Binnenkant 13-16 zijn moderne historiserende gevels, een uitbreiding van Hotel Amrâth uit 2017. Het grote hoekhuis op Binnenkant 17 en Buiten Bantammerstraat 15-21 uit 1650 werd in de vroege 19e eeuw verbouwd, de deurpartij is uit de 18e eeuw. Architect A.L. van Gendt maakte in 1884 en 1886 nieuwe voorgevels in Hollandse neorenaissancestijl voor de nummers 19, 20, 23 and 25.
De stoep van Binnenkant 21 en 22 (augustus 2023).
Binnenkant 26 stamt uit de 17e eeuw, werd in 1764 verbouwd, gerestaureerd in 1963. Binnenkant 39 is uit 1868 en werd in eclectische stijl ontworpen door architect Bastiaan de Greef voor de vroegere School voor de Armen nr. 18. Binnenkant 49 werd door H. Moen in 1885 aangepast. Binnenkant 50 stamt van rond 1646 en werd in 1971 gerestaureerd.
De gevels van Binnenkant 48 tot 51 (augustus 2023).
Binnenkant 51 is het achterhuis van Kalkmarkt 13. Een gevelsteen aan de kant van de Binnenkant laat een waterschip zien (schoon drinkwater uit de rivier de Vecht werd met dit soort schepen naar de stad vervoerd). Het jaartal op de steen is 1592, dus deze steen moet van elders zijn gekomen, want vóór 1634 bestond het Waalseiland nog niet.
Binnenkant 51, achterhuis van Kalkmarkt 13, heeft een gevelsteen met waterschip (augustus 2023).
Buiten Bantammerstraat
De Buiten Bantammerstraat is vernoemd naar Bantam, een provincie aan de westkant van het Indonesische eiland Java, ooit Nederlands-Indië. De haven van de stad Bantam werd regelmatig aangedaan door Portugese, Chinese, Engelse en Nederlandse zeelieden. De schepen van koopman Cornelis de Houtman, leider van de eerste Nederlandse expeditie naar Oost-Indië, werden in 1597 in de haven van de Oude Waal gelost. De Bantammerstraat in de Lastagebuurt werd, nadat het Waalseiland klaar was, hernoemd tot Binnen Bantammerstraat.
Buiten Bantammerstraat, gezien vanaf de Binnenkant (augustus 2023).
Schippersstraat
In de Schippersstraat, tussen de Binnenkant en de Prins Hendrikkade, woonden veel schippers en zeelieden. Hier woonde kapitein Douwe Auckesz, een Friese kapitein voor de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC), die met Admiraal Michiel de Ruyter vocht tijdens de Eerste Engels-Nederlandse Oorlog (1652-1654). In juni 1933 zat het Comité voor Joodsche Vluchtelingen op de Schippersstraat 7, toen Hitler in Duitsland aan de macht kwam en veel Joodse vluchtelingen naar Nederland kwamen.
Schipperstraat, gezien vanaf de Prins Hendrikkade naar de Binnenkant (augustus 2023).
Kalkmarkt
Op de Kalkmarkt werden allerlei soorten bouwmaterialen verhandeld (kalk, bakstenen, wandtegels en dakpannen), die hier per schip aankwamen. Dat gebeurde hier tot eind 18e eeuw. De bakstenen hier kwamen voornamelijk uit Friesland. Vóór 1660 zat deze markt aan beide kanten van het Singel, maar werd hiernaartoe verplaatst omdat hij op die plek teveel opstoppingen op het water veroorzaakte.
Kalkmarkt, gezien van ‘s Gravenhekje over het water van de Oudeschans (augustus 2023).
Op Kalkmarkt 1 zit de Blauwe Druif, hoek Prins Hendrikkade, hierboven al besproken. Kalkmarkt 2 is de linkerkant van het hoekpand op Kalkmarkt 1. Het heeft een pothuis en door het raam kun je nog net een fraaie houten trap zien. Kalkmarkt 3 stamt uit de eerste helft van de 19e eeuw en heeft een dubbele toegangsdeur. Kalkmarkt 3 en 4 delen een dubbele stoep. Kalkmarkt 4 werd gebouwd in de 18e eeuw. Kalkmarkt 5 in neostijl stamt uit de tweede helft van de 19e eeuw. Kalkmarkt 6 is een huis van rond 1660 in de stijl van het Hollandse classicisme. Kalkmarkt 7 is rond 1646 gebouwd voor een steenkoper, verbouwd in 1730 en helemaal gerestaureerd in 1999.
Stoepen op de Kalkmarkt, kijkend naar het zuiden vanaf nr. 5 richting Binnenkant (augustus 2023).
Kalkmarkt 8 – Havendokter
Kalkmarkt 8 is een woning van rond 1650, verbouwd in 1738. Op de voorgevel drie moderne gevelstenen (gemaakt door Hans ’t Mannetje in 1990 en 1991), voor de arts Voorsluis, een Amsterdamse havendokter. Een bordje naast de ingang laat zien dat het een “Medical Center for Seamen” is. De middelste gevelsteen met een stoomschip zegt in verkorte vorm “I see sick seamen”. Links een slagboom en in Latijn de woorden Principiis Obsta (beter voorkomen dan genezen). Op de steen rechts een sluis met de woorden Exonerat Et Arcet (afvoeren en beschermen). De afbeeldingen voor de stenen aan de linker- en rechterkant kwamen uit het belerende werk Sinnepoppen (uit 1614) van Roemer Visscher (1547-1620), een Nederlandse graanhandelaar en dichter.
Drie gevelstenen op Kalkmarkt 8, Medical Center for Seamen, een havendokter (augustus 2023).
Kalkmarkt 9 is een neoclassicistisch huis uit 1887, ontworpen door architect Y. Bijvoets, oorspronkelijk als huis en kantoor voor een importeur van wijnen en gedistilleerd. De erker op de eerste verdieping wordt ondersteund door leeuwenkoppen. Kalkmarkt 10 is uit de late 18e eeuw, hersteld in 2004. Op de gevel staat “Magazijn van Lakens en Manufacturen, M.L. Vleeschhouwer” (een pakhuis voor lakens en geweven stoffen). Vleeschhouwer woonde hier met zijn vrouw in 1891.
Kalkmarkt 9 (rechts) en Kalkmarkt 10 (links) (augustus 2023).
De twee smalle huizen op Kalkmarkt 11 en 12 zijn van rond 1650, verbouwd in de eerste helft van de 19e eeuw en gerestaureerd in 1971, samen met het hoekhuis op Kalkmarkt 13 / Binnenkant 51. Dit hoekhuis was in 1758 een tabakswinkel en van 1779 tot rond 1910 een café.
Hoekhuis Binnenkant 51, Kalkmarkt 13, tabakswinkel in 1765, tekening van Reinier Vinkeles (Stadsarchief Amsterdam).
Hoek Binnenkant en Kalkmarkt, kijkend naar het noorden (augustus 2023).
If you see this after your page is loaded completely, leafletJS files are missing.
