Stadsschouwburg, Leidseplein, Amsterdam

Stadsschouwburg Leidseplein

De markante stads­schouw­burg op het Leidse­plein werd gebouwd tussen 1891 en 1894, ont­worpen door de archi­tecten J. Springer, J.B. Springer and A.L. van Gendt — het gebouw is sinds 1982 een Rijks­monument. Het theater is gevestigd in een vrij groot complex tussen het Leidse­plein, de Lijn­baans­gracht en de Marnix­straat. Het bestaat uit het oude theater (uit 1894), de Rabo­zaal met zijn glazen foyer aan de Lijn­baans­gracht (uit 2009, ontworpen door architect J. Klink­hamer) en uit de kantoren (verstopt achter de gevels aan de Marnix­straat). Aan de voor­kant van het gebouw vind je de hoofd­ingang, met erboven het zogeheten Ajax-terras (gebruikt bij voet­bal­huldi­gingen).

Voorkant van de Amsterdamse Stadsschouwburg op het Leidseplein

De voorkant van de Amsterdamse Stadsschouwburg op het Leidseplein (juni 2020).

Geschiedenis van het theater in Amsterdam

Aan het eind van de 15e eeuw verschenen de eerste theater­groepen in Amsterdam, die in de 16e eeuw veranderden in zoge­naamde Rede­rijkers­kamers. In 1617 richtten toneel­schrijvers Samuel Coster en Gerbrand Bredero de Neder­duytsche Academie op, vorm­gegeven naar het voorbeeld van de Italiaanse academies uit die tijd, in een houten gebouw op de Keizers­gracht 384. Het eerste bak­stenen Amster­damse stads­theater, ont­worpen door Jacob van Campen, opende op die plek in 1637 en werd in 1665 vergroot. Nadat een verwoestende brand in 1772 het hele gebouw in de as legde, besloot de stad om een nieuw stads­theater te bouwen op het Leidse­plein.

In 1774 werd het eerste theater op het Leidse­plein geopend, een houten constructie. Het werd in 1795 her­noemd naar Nationaal Theater en tussen 1807 en 1814 naar Konink­lijke Hollandse Schouw­burg. Van 1826 tot 1895 nam de stad de exploitatie van het theater over. In 1874 werd een stenen voor­gevel toe­gevoegd, maar een brand in 1890 legde het hele gebouw in de as. Een aantal beelden die op dat eerste theater stonden (gemaakt door Bart van Hove) werden gered en in 1996 gerestau­reerd. Eén van die beelden, Muziek en Vreugde, staat nu in de binnen­tuin van Hotel The Manor op de Linnaeus­straat 89.

Eerste Stadsschouwburg op het Leidseplein, Amsterdam, tussen 1874 en 1882

De eerste Stads­schouw­burg op het Leidse­plein tussen 1874 en 1882, afge­brand in 1890. De Lijn­baans­gracht was nog open (nu overkluist voor trams en Kleine-Gartman­plantsoen). Het Hirsch gebouw (1912) stond er nog niet (Stads­archief Amsterdam).

Het huidige gebouw

Het gebouw van nu opende in 1894 en was gedeel­te­lijk gebouwd over de over­kluisde Lijn­baans­gracht, met een capaci­teit van 900 plaatsen. Op de Marnix­straat was de konink­lijke ingang, met een kleiner balkon erboven. De zoge­naamde lagere klassen hadden ingangen aan de zij­kanten van het gebouw. Het theater werd in 1940 uit­ge­breid en in 1950 werd het voorste deel van binnen her­inge­deeld, de ingangen aan de zij­kanten werden verwijderd. In 2005 werd het theater een aparte organisatie en dus niet meer door de gemeente beheerd. In 2009 werd een deel van het achter­gebouw afge­broken en een modern stuk toe­ge­voegd aan de kant van de Lijn­baans­gracht, met een tweede zaal (met 550 plaatsen), kantoren en studio’s.

Voorop het theater staan de letters SPQA (Senatus Populusque Amstelo­damensis, Bestuur en Volk van Amsterdam), onder een beeld dat Komedie voorstelt (ook van beeld­houwer Bart van Hove), gered na het af­branden van de eerste stads­schouw­burg en gerestau­reerd en herplaatst in 1994. De hoofd­ingang met het balkon erboven zorgde ervoor dat rijke theater­bezoekers droog bleven als ze uit hun koetsen stapten. In het restaurant op de begane grond hangt een grote kroon­luchter, af­komstig uit het vroegere waren­huis Hirsch, aan de over­kant van het plein. De artiesten­ingang is op de Marnix­straat 427.

Zijkant van de Stadsschouwburg, Amsterdam, gezien over de fontein voor het American Hotel

De zijkant van de Stads­schouw­burg, gezien over de fontein voor het American Hotel (februari 2022).

Gedoe met de naam

Amsterdam’s stads­theater werd al sinds 1637 Stads­schouw­burg genoemd, dus die naam werd al bijna 381 jaar lang gebruikt — de hoofd­gebruiker was een theater­groep met dezelfde naam (SSBA). Toch vond in 2018 een aantal mensen — met teveel inter­nationale ambities en te weinig besef van tradities — het nodig om ook de naam van het gebouw zelf te veranderen in Inter­national Theater Amsterdam (ITA).

Oude programmaboekjes van de Stadsschouwburg, Amsterdam

Toen de Toneel­groep Amsterdam (TA) in 2018 fuseerde met de origi­nele hoofd­gebruiker Stads­schouw­burg Amsterdam (SSBA), hadden ze van­zelf­sprekend het recht om hun naam in ITA te veranderen — maar ze gingen waar­schijn­lijk wel te ver door het histo­rische gebouw ook van die nieuwe naam te voor­zien. Het was toch al niet zo’n gelukkig gekozen naam, omdat de af­korting ook wordt gebruikt door de Italiaanse lucht­vaart­maat­schappij (voorheen Alitalia) en verschillende andere organisaties. Ik ben benieuwd hoe lang de Amsterdammers stand houden met het gebruik van de (echte) oude naam, in plaats van mee te gaan met de zoveelste afbreuk aan de geschiedenis door een compleet overbodige verengelsing.

Fotogalerij van de Stads­schouw­burg (februari 2023)

Website van de Stadsschouwburg Amsterdam: https://ita.nl/nl/

Travelers' Map is loading...
If you see this after your page is loaded completely, leafletJS files are missing.