Spinoza

Op de Zwanen­burgwal, bij de Stopera (het gecombi­neerde Amsterdamse Stad­huis en Opera­gebouw) staat een stand­beeld van Baruch Spinoza (1632-1677), een Nederlandse filosoof van Portugees-Sefardische komaf. Hij was één van de eerste denkers van de Verlichting, met modernere definities van het zelf en het universum, auteur van menige kritieke kijk op de bijbel. Hij wordt beschouwd als één van de grote rationele denkers van de 17e eeuwse filosofie — een vooraan­staand filosoof in de Neder­landse Gouden Eeuw, voor­stander van totale vrijheid van denken, religie en menings­uiting, wat hem niet door zijn tijd­genoten in dank werd af­ge­nomen.

Beeld van Spinoza op de Zwanen­burg­wal, Amsterdam, van beeld­houwer Nicolas Dings, geplaatst in 2008. (september 2020)

Portugese Joden in Amsterdam

Tijdens de Portugese Inquisitie (1536) werden veel Sefardische Joden gedwongen bekeerd of verbannen uit het Iberische schier­eiland. Aange­trokken door de Akte van Tolerantie die in 1579 bij de Unie van Utrecht was opgesteld (hoewel die voornamelijk bedoeld was om Neder­landse Calvinisten te beschermen), trokken veel Portugese Joden — eerder gedwongen bekeerd tot het katholicisme — naar Amsterdam in 1593 en daar bekeerden ze zich meteen weer tot het Judaïsme. In 1639 kregen ze toe­stemming om een officiële synagoge te bouwen op de Hout­gracht (het huidige Waterloo­plein).

De mussen en hals­band­parkieten op de mantel staan symbool voor Amsterdam als thuis voor zowel geboren Neder­landers als buiten­landse immi­granten. De rozen wijzen naar de ring die Spinoza droeg, met daarop het woord “caute” (voor­zichtig), omdat hij altijd moest op­passen met zijn publicaties, uit vrees voor tegen­stand van verschil­lende reli­gieuze groepen. (juni 2021)

In 1615 gaven de Staten van Holland en West-Friesland Hugo de Groot (Nederlands humanist, diplomaat, rechts­geleerde, theoloog, dichter en toneel­schrijver) opdracht om een stel regels en bepalingen op te stellen voor de Joden. Hij berede­neerde dat de plicht van gast­vrijheid voor vreemde­lingen het grond­beginsel was voor het recht op asiel, ongeacht religie. De Joden kregen de vrij­heid om (privé en in besloten kring) hun godsdienst te beleven, zo lang ze tenminste maar niet probeerden christenen te bekeren of besnijden. Deze gevluchte Portugese Joden waren meestal behoor­lijk wel­varend en ook heel trots op hun afkomst en erfgoed. Met hun uitstekende opleiding en ook nog eens succes­volle en ervaren koop­lieden, droegen ze veel bij aan de toe­nemende wel­vaart in Amsterdam.

Detail van een portret van Spinoza, circa 1665.

Spinoza’s grootvader Isaac de Spinoza kwam uit Lissabon en ging met zijn familie naar Nantes in Frankrijk, van waaruit ze ook veel contact hadden met Joods-Portugese koop­lieden in Amsterdam. Toen ze ook uit Frankrijk werden verbannen in 1615 verhuisden ze naar Rotterdam. Na de dood van Isaac gingen Spinoza’s vader en oom naar Amsterdam. Spinoza’s oom Miguel was een succes­vol koop­man en werd bewaker van de synagoge en van de Joodse School.

Een moderne filosoof in de 17e eeuw

Spinoza was aan­vanke­lijk geïnspi­reerd door de ideeën van René Descartes, maar had ook veel kritiek op hem. Spinoza’s filosofie is uniek, een combinatie van Cartesiaanse meta­fysica met elementen van stoïcisme en Joods rationalisme. Hij schiep een morele filosofie met natura­listische ideeën over God, de wereld en de mens, die hij zag als een van nature begaafd wezen, met de vrijheid om al dan niet zijn talenten te ontwik­kelen. Hij zag het menselijk bewust­zijn en het menselijk lichaam als goddelijke energie die je moest accepteren. Zelfzucht moest door de rede in bedwang worden gehouden, zodat men echte vrijheid kon vinden in het leren begrijpen van God’s wil.

Spinoza’s hand­tekening onder een brief aan Johannes Georgius Graevius uit 1664. Na 1656 onder­tekende hij met Benedictus de Spinoza.

Cherem, verbannen uit de Joodse gemeen­schap

In 1656 sprak de synagoge een cherem (banvloek) uit tegen “Baruch espinoza” toen hij 23 jaar oud was. Dit betekende dat hij was verstoten uit de Joodse gemeen­schap en dat zelfs zijn familie geen contact met hem mocht hebben. De exacte redenen voor de ban waren niet duide­lijk (door de vage omschrij­ving), maar ze kunnen verband hebben gehouden met het feit dat Spinoza een beroep had gedaan op een Neder­landse wet om onder de schuld­beladen erfenis van zijn vader uit te komen. Dat was tegen het Joodse gebruik in en hij bracht daarmee de hele Joodse gemeen­schap in dis­krediet. Spinoza’s oordeel over het Judaïsme als een bekrompen dogmatisch geloof zal ook niet echt hebben geholpen.

Spinoza verstoten. Schilderij van de Poolse schilder Samuel Hirszenberg uit 1907.

Meer dan 350 jaar nadat de Portugees-Joodse gemeen­schap in de stad Baruch Spinoza in de ban deed en zijn geschriften voor de eeuwig­heid verbood, liggen ironisch genoeg zijn boeken nu te koop in de souvenir­winkel van de synagoge. Maar de ban­vloek is nog steeds niet opge­heven, ondanks pogingen en verzoek­schriften om deze ban ongedaan te maken. De rabbijn redeneerde dat Spinoza nooit had verzocht de ban op te heffen door zich te veront­schuldigen en dat zijn ideeën bovendien de grond­beginselen van hun religie onder­mijnden.

De Joodse ban­vloek over Baruch Spinoza in het Portugees, Amsterdam, 27 juli 1656.

Voeg daar nog eens bij zijn verwaar­lozing van de Joodse gebruiken, zijn omgang met Hollandse vrij­denkers, zijn uitge­sproken kijk op de Thora als door mensen geschreven in plaats van door God ingegeven en zijn weigering om de Joden als God’s enig verkozen volk te zien — zijn ideeën over God, de ziel en de Joodse wet moeten zowel voor Joden als voor Christenen heel veel op atheïsme hebben geleken. Het is ook waar­schijn­lijk dat de ban­vloek tegen Spinoza bedoeld was om aan Protestants Amsterdam te laten zien dat de Joodse gemeen­schap onenig­heid en onrust wilde vermijden, zodat hun relatieve vrij­heid en veilig­heid over­eind bleef.

Persoonlijk leven

Zijn tijd­genoten omschreven Spinoza als een zacht­moedig, rustig en bescheiden mens. Hoewel hij felle kritiek uitte op de letter­lijke interpre­tatie van de Bijbel door tijd­genoten, vonden zijn vrienden hem een gelovig mens, hoewel bepaald ondogma­tisch. Behalve latere verzinsels is er eigen­lijk maar weinig bekend over zijn persoon­lijke leven. Spinoza bleef ongetrouwd. Hij verdiende de kost met het maken van lenzen voor microscopen, vergroot­glazen, verre­kijkers en telescopen. Chistiaan Huygens, Theodor Kerckring en Gottfried Wilhelm Leibniz prezen de kwaliteit van zijn lenzen.

Beeld van Spinoza op de Zwanen­burg­wal. De inscriptie op het voetstuk heeft het vertaalde citaat “Het doel van de staat is de vrijheid” uit zijn Tractatus Theologico-Politicus, 1677). Spinoza geloofde dat de macht van de staat nooit aan een enkele persoon moest worden gegeven om mis­bruik te voor­komen. (juni 2021)

Gevlucht voor de vijandig­heden in Amsterdam, woonde hij in 1661 in Rijnsburg, waar hij een kleine maar trouwe groep vrienden had. Hij ging daarna naar Voorburg en woonde van 1671 tot zijn dood in 1677 in Den Haag. In 1676 bracht Leibniz hem een bezoek en hadden de twee filosofen lange gesprekken. Spinoza, die aan tuberculose leed, stierf aan de long­ziekte silicosis, waarschijnlijk als gevolg van het inademen van fijn glasstof tijdens het slijpen van lenzen.

Werken

Zijn Tractatus Theologico-Politicus werd in 1670 anoniem gepubli­ceerd — hij bepleit daarin vrij­heid van menings­uiting, reli­gieuze tole­rantie en een onaf­hanke­lijk rechts­systeem, naast een logische analyse van de Bijbel. Het boek eindigt met het prijzen van de vrij­heden die Amsterdam zijn burgers boodt. Niettemin werd in 1674 het boek verboden in de Neder­landse Republiek op bevel van Stad­houder Willem III van Oranje.

Beeld van Spinoza op de Zwanen­burg­wal, Amsterdam. Het icosaëder (een granieten blok met 20 gelijk­zijdige drie­hoeken) verwijst naar zijn gebruik van wis­kundige methodes in zijn geschriften. De elliptische basis symboli­seert zijn poging om het heelal te door­gronden. (juni 2021)

Zijn boek Ethica (Ethica Ordine Geometrico Demonstrata), voltooid in Den Haag, is zijn belang­rijkste werk, gepubli­ceerd na zijn dood in 1677. Het boek begint met een uitleg van Spinoza’s meta­fysica, overal gebruik­makend van wis­kundige elementen, lijkend op de methode van Euclides. Het beschrijft God als één substantie van waaruit alle natuur­lijke en geeste­lijke wetten voort­vloeien.

Albert Einstein

In 1929 stuurde Rabbijn Herbert Goldstein een telegram naar Einstein met de vraag “Gelooft u in God?”. Einstein schreef als antwoord terug:

Ik geloof in de God van Spinoza, die zichzelf openbaart in de wetmatige harmonie van het heelal, en niet in een God die zich bemoeit met het lot en de handelingen van mensen.

Pop van Albert Einstein achter een raam op de Prinsen­gracht, met reflectie van de huizen aan de andere kant van de gracht. (juni 2021)