Schreierstoren

Op de Prins Hendrik­kade 94-95 vind je de Schreiers­toren, een verde­digings­toren gebouwd rond 1487 als onder­deel van de middel­eeuwse stads­muur. Deze toren stond op een scherpe hoek van de muur, van de Gelderse­kade in de richting van de Sint Anthonies­poort (de huidige Waag). Vanaf precies deze plek vertrok Henry Hudson in 1609 naar Noord-Amerika, waarbij hij ook het eiland Manhattan ontdekte.

Schreiers­toren aan de achter­kant, gezien vanaf de Gelderse­kade (juli 2022).

De toren verloor zijn verde­digende functie aan het eind van de 16e eeuw bij weer een stads­uit­breiding, maar hij bleef gespaard toen de verdedigings­muur werd afge­broken — dit is de laatste volledig intacte toren van die middel­eeuwse stads­muur. In de kade­muur van de Gelderse­kade ter hoogte van nummer 18 zie je nog een paar grote zand­stenen blokken, over­blijfsels van die oude muur. De toren, in 1966 gerestau­reerd, heeft nog het origi­nele houten skelet en ook twee van de oudste klooster­ramen in Amsterdam.

Schreiers­toren, gezien vanaf het water van het IJ, tussen 1620 en 1640 (Stads­archief Amsterdam).

Hier was later het Tinne­gieters­gilde gevestigd tot 1683, nog later de haven­meester, die in 1960 naar het Haven­gebouw verhuisde op de De Ruyter­kade. Nu is er in de toren een café. Nautische boek­winkel L.J. Harri was hier gevestigd op de bovenste verdiepingen van 1983 tot 2022. Die nautische winkel (uit 1730) was in Amsterdam gevestigd sinds 1841 — ze verhuisden in december 2021 naar Rotterdam.

Schreierstoren van achteren gezien, vanaf de Gelderse­kade, gravure van tussen 1652 en 1654 van Reinier Nooms (1623-1664) (Rijks­museum).

Boven de ingang op de Prins Hendrik­kade hangt een plaquette die herinnert aan de eerste reis naar Oost-Indië in 1595 door Cornelis Houtman, vier zeil­schepen met de Latijnse tekst Navigare Necesse Est (Varen Is Nodig).

Plaquettes die herinneren aan de eerste expeditie naar Indië (boven de ingang) en aan Hudson’s reis naar Amerika (links) (juli 2022).

Plaquette boven de ingang: Navigare Necesse Est, ter herinnering aan de eerste expeditie naar Indië in 1595 (juli 2022).

De mythe van de Schreierstoren

Er doen veel mooie maar verzonnen verhalen de ronde, opgedist door veel gidsen, waarin de Schreiers­toren ten onrechte in verband wordt gebracht met huilen — dit zou dan de plek zijn geweest waar wenende vrouwen hun mannen uit­zwaaiden die de zee op­gingen. Het verhaal is deels te verklaren door een (erg verweerde) plaquette boven het straat­naam­bordje aan de rechter­kant van de toren, waarop een vrouw staat die met afgewend hoofd naar een schip op de golven wijst, met de tekst “Scrayer­houck 1569”.

Plaquette aan de rechterkant van de Schreiers­toren, allegorie op het onfortuinlijke jaar 1569 (juli 2022).

1569 was een bijzonder ongelukkig jaar voor Amsterdam: de Tachtig­jarige Oorlog met Spanje (1568-1648) was net begonnen, de vloot was veroverd door de Water­geuzen (Amsterdam sloot zich pas later bij de opstand tegen Spanje aan) en de Spaanse Hertog Alva stond op het punt om de gehate Tiende Penning in te stellen (10% belasting op alle verkoop).

Deze allegorie op de plaquette, van één van de Rede­rijkers­kamers, verwijst dus waar­schijn­lijk naar het jaar, gebaseerd op de uitspraak. “Schrayers­houck­toren” betekent dan ook “scherpe­hoeks­toren”, niet “huil­toren”. De naam werd later verkort tot Schreiers­toren, dus de houck (hoek) weg­latend, vandaar de verwarring en de mythe — scherp (scray) en huil (schrei) hadden in het Oud-Nederlands dezelfde uitspraak.

Onder de lens de Schreiers­toren zoals hij was 1538, detail van een schilderij uit 1652 van Jan Micker. Het schilderij is een nauw­keurige kopie van een kaart uit 1538 van Cornelis Anthonisz. Links de nog half­lege Lastage (Amsterdam Museum).

Henry Hudson & Manhattan

De Engelse zee­vaarder Henry Hudson (1560-1611) vertrok op 4 april 1609 met het schip de Halve Maen vanuit de Amster­damse haven. Dit was zijn derde reis, betaald door de VOC (Verenigde Oost-Indische Compagnie), in een poging om een alter­natieve route via het noord­oosten naar Azië te vinden. Maar bij Nova Zembla was er zoveel ijs dat de protesten bij zijn bemanning groeiden. Hudson besloot toen om de Atlantische Oceaan over te steken op zoek naar een door­vaart dwars door Noord-Amerika naar de Stille Oceaan.

Plaquettes die herinneren aan Hudson’s reis naar Amerika in 1609 (juli 2022).

In September 1609 verkende hij de buurt rond het huidige New York en voer hij de rivier de Hudson op (later naar hem vernoemd). Zijn handel met de Indianen rond Albany vormde de basis voor de latere koloni­satie van de streek door de Neder­landers. Nieuw Amsterdam op het eiland Manhattan werd de hoofd­stad van Nieuw Nederland in 1625. Een plaquette op de Schreiers­toren, geplaatst in 1927 op initiatief van de Greenwich Village Historical Society in New York, herinnert aan zijn afvaart vanaf deze plek. In 1959 werd er een kleinere plaquette naast geplaatst ter viering van de 350e verjaardag van Hudson’s reis. Een steen uit de Schreiers­toren is bevestigd aan de gevel van de Tribune Tower in Chicago.

Schreierstoren door Cornelis Christiaan Dommersen (1842-1928) (Stads­archief Amsterdam).

Schreierstoren Fotogalerij (juli 2022)