Rozengracht

De Rozengracht is een voor­malige gracht uit de 17e eeuw in de Amster­damse Jordaan. In 1890 werd deze gracht gedempt (als één van de 6 vroegere grachten in de Jordaan­buurt), vanwege de slechte water­kwaliteit (er was te weinig door­spoeling vanwege het polder­peil in de Jordaan) en ook om als uitvals­weg naar het westen te dienen. De straat ligt tussen de Prinsen­gracht en de Singel­gracht, van waaruit de De Clercq­straat verder loopt naar het westen. Ten oosten van de Rozen­gracht loopt de Raad­huis­straat, aangelegd in 1895, verder richting Dam.

Rozengracht, kijkend vanaf de Wester­markt richting Singel­gracht (juni 2023).

De Rozen­gracht wordt momenteel her­inge­richt als onder­deel van het project Oranje Loper, gestart in 2019. Na protesten van de bewoners heeft de stad de plannen aan­gepast, die eerst tot de kap van alle 33 bomen in de straat zouden hebben geleid.

Rozengracht 1 tot 9 (zuidkant), hoek Prinsengracht (juni 2023).

De Rozengracht was aan­vanke­lijk populair bij de wat meer vermogende burgers, die een huis met een bedrijfje wilden combineren, iets wat op de grote grachten niet was toe­gestaan. Na 1890, toen de Rozen­gracht gedempt was en een drukke weg was geworden, werden veel mooie 17e eeuwse huizen gesloopt en vervangen door grotere panden. Het begon met de bouw van het Bols-complex (1900), gevolgd door het Rozen­theater (1912), de Jezuïtenkerk De Zaaier (1928) en parochiegebouw het Root­haan­huis (1929).

Rozengracht toen hij nog een gracht was in 1889, kijkend richting Wester­markt (Stads­archief Amsterdam).

Zoals op veel andere plekken in de Jordaan waren er ook hier veel donkere smalle steegjes (gangen), die uitkwamen op vaak gammele constructies in de binnentuinen achter de hoofdstraten. Tussen de nummers 37 en 49 lag de Rozen­gang (ook wel bekend als het Vossen­hofje), waar een steenhouwerij gevestigd was. De nummers 39A-H en 49A-D zijn inpandig. Tussen de nummers 75 en 81 lag de Slagers­gang, die eerst de Maaiers­gang heette.

Rozengang rond 1940, tussen Rozen­gracht 37 en 49, met de werkplaats van een steen­houwer (Stads­archief Amsterdam).

Slagersgang, tussen Rozengracht 79 en 81 (juni 2023).

Rozengracht 81 – Drie Spaerpotten

Dit huis van rond 1620 heeft een gevel­steen met drie spaar­potten. Binnen in het huis was een smalle gang, tussen de nummers 81 en 89, de Spaar­potten­gang, die leidde naar een binnen­plaats met drie kleine huisjes. Die werden door de eigenaar verhuurd, het waren zijn drie spaarpotten. Rond 1920 waren die huisjes schuren geworden, later gebruikt als een theatertje dat horror­voor­stellingen verzorgde (rond 1970-1980).

Spaarpotten op een gevel­steen op de Rozen­gracht 81 (juni 2023).

Rozengracht 75-91, op nummer 81 het huis met de drie spaarpotten (juni 2023).

Rozengracht 99-111 – Distilleerderij ’t Lootsje

De vroegere likeur­distilleer­derij ’t Lootsje (Lucas Bols) begon hier in 1649 (al houdt de firma Bols vol dat het 1575 was). Het huis op nummer 99 werd in 1892 door architect H.P. Berlage verbouwd, op speciaal verzoek van Bols in de stijl van de 17e eeuw. Rond 1902 ontwierp architect Eduard Cuypers toen de aan­grenzende panden. Vanaf rond 1912 had Bols hier een ontvangst­ruimte, ingericht in de stijl van de 16e eeuw.

Pakhuizen en distil­leerderij ’t Lootsje in 1890, op de nog niet gedempte Rozen­gracht (Stads­archief Amsterdam).

De distilleerderij verhuisde in 1970 naar Nieuw Vennep en de panden werden aan de stad verkocht in 1972. Er kwamen toen een sporthal, jeugd­herberg en wijk­centrum in. In 1994 werd het hele blok verbouwd tot studio’s en winkels. Bols opende in 2007 weer een proef­lokaal op de Paulus Potter­straat. In 2014 kwam de jenever­productie van Bols weer terug in Amsterdam, op de Pijl­steeg (tussen de Dam en de Oude­zijds Voor­burgwal) in de oude jenever­distilleer­derij van Wynand Fockink uit 1679, die al sinds 1954 eigendom was van Bols.

Rozengracht 99-111 in 2023, nu winkels en studio’s (juni 2023).

Rozengracht 107-115 – Dijkman Muziekinstrumenten

Dijkman Muziek­instrumenten is een bekende muziek­winkel die hier sinds 1960 zit, naast het Rozen­theater. De zaak werd in 1958 opgericht door Willem Dijkman.

Rozengracht 117 – Rozentheater

Het Rozentheater is een vroegere bioscoop en theater uit 1913. De naam werd wel een flink aantal keren veranderd (Asta, Capitol, Mickery) maar in 1994 werd het weer gewoon Rozentheater. Het gebouw is een Rijksmonument, gerenoveerd in 2004. Sinds 2013 zit hier stand-up comedy theater Boom Chicago (die eerst in het Leidse­plein Theater zaten).

Rozengracht 111 tot 139, Dijkman Muziek op 115, Boom Chicago op 117, Roothaanhuis en Pesca op 133 (juni 2023).

Tussen de nummers 119 en 127 zat de Donkeregang.

Rozengracht 133 – Roothaanhuis

Het Roothaanhuis is een voormalig katholiek parochiegebouw uit 1929. Jan Philip Roothaan (1785-1853), geboren in de Jordaan op de Laurier­straat 62, behoorde in 1829 in Rome tot de top van de Jezuïeten. Na de Tweede Wereld­oorlog werd het Roothaan­huis een wijk­centrum, waar in 1955 bekende Jordaanzangers als Johnny Jordaan en Tante Leen ontdekt werden. In 1971 werd het een zaal voor studenten­feesten en pop­concerten. Vanaf 1981 (toen de kerk De Zaaier aan de andere kant van de Rozen­gracht een moskee werd) waren hier veel recepties voor Turkse bruiloften. In 2000 werd het Club More, nu zitten hier restaurants en een nachtclub. Het gebouw loopt helemaal door tot aan de even­wijdig lopende Rozen­straat.

Het Roothaanhuis op Rozengracht 133 (juni 2023).

Rozengracht 147-181 – Rozenhofje

In 1648 was hier het pretparkje Het Nieuwe Doolhof gevestigd. In 1744 kwam hier het Rozen­hofje, met 55 woningen, bedoeld voor oudere Doops­gezinde vrouwen. De voor­gevel stamt uit 1884, het hofje werd in 1890 vernieuwd en vervolgens compleet gereno­veerd tussen 1987 en 1990, met 28 woningen. Architect Abraham Salm (die Huis Nienhuys ontwierp), was regent van het hofje. Helaas niet publiek toe­gankelijk.

Rozengracht gezien naar de Singelgracht, links het Rozenhofje (juni 2023).

Detail van de voorgevel van het Rozenhofje (februari 2023).

Tussen de nummers 189 en 205 lag een naam­loze gang die naar een grote fabriek leidde, later werd daar de Rozen­school gebouwd, die weer gesloopt werd voor de bouw van een grote kleding­fabriek.

Rozengracht 207-213 – Het Atelier

Het vroegere gebouw De Harmonie stamt uit 1924 (nu gebouw Het Atelier, met kantoren en een fitness­centrum). Kleding­onder­neming Berghaus was hier gevestigd van 1960 tot 1980. Tijdens de economische crisis van de jaren 1930 verlaagde de regering de werke­loos­heids­uit­kering met 12% — er werd hier toen op 4 juli 1934 een protest­bij­een­komst georgani­seerd, wat de start was van het Jordaan­oproer, dat 4 dagen duurde.

Op de Rozengracht 207-213 gebouw Het Atelier (juni 2023).

Aan de protesten namen zo’n 500 mensen deel, veel straten werden open­gebroken en bak­stenen en dak­pannen regenden op de politie­blokkades. Politie en leger schoten met scherp op de demonstranten, met als gevolg 5 doden en 56 zwaar­gewonden. Het mocht niet baten — de regering hield vast aan de kortingen. De straten in de Jordaan werden in alle haast geasfal­teerd, zodat klinkers niet meer bij protesten konden worden gebruikt. Om het Jordaan­oproer te herdenken werd in 1987 een monument van Sophie Hupkens vóór de Noorder­kerk geplaatst, Eenheid De Sterkste Keten. Nu zit fitness center Ultimate Performance in dit gebouw.

Rozengracht – Even nummers

We gaan door met de even nummers en beginnen weer aan de kant van de Westertoren. Tussen de nummers 16 en 22 lag de Varkens­gang.

Ouderwetse kaaswinkel Wegewijs op de Rozengracht 32 (juni 2023).

Een huis uit 1636 op nummer 48 heeft een gevel­steen met de Noorder­kerk erop. De gevel werd in de 19e eeuw veranderd.

Op Rozengracht 48 een huis met de Noorderkerk op een gevelsteen, naast restaurant Long Pura (juni 2023).

Rozengracht 38 – Van der Linde

Deze goed voorziene winkel voor kunstenaars­benodigd­heden zit hier al sinds 1898. Na sluitings­tijd kwam Koningin Wilhelmina (1880-1962) hier regelmatig met haar hofdames om schilder­benodigd­heden te kopen. Daarvóór was het een politie­post (er werden bij een renovatie cellen uit de 17e eeuw gevonden).

In het midden Van der Linde Kunstenaarsmaterialen op de Rozengracht 38 (juni 2023).

Rozengracht 58 – Van Arkel winkelpui

Deze winkelpui werd in 1907 door architect Gerrit van Arkel (1858-1918) ontworpen voor de Eerste Hollandsche Levens­verzekerings­bank (te zien op het tegel­tableau), verwijzend naar hun nieuwe hoofd­kantoor (het Astoria-gebouw op de hoek van de Keizers­gracht en Lelie­gracht).

Rozengracht 54 tot 62. Op nummer 58 de winkelpui van Van Arkel (februari 2023).

Rozengracht 104 – Gevelsteen

Op de zijkant van Rozengracht 104 zit een gevel­steen uit 1704 die Het Huis Te Almelo heet, met daarop een landhuis uit 1663 bij Almelo. Die steen kwam van een gebouw op de Rapen­burger­straat 55 (afge­broken in 1881 voor de bouw van diamant­fabriek Metz & Citroen) en werd hier in 2005 geplaatst. De gangen en achter­huizen verdwenen toen hier het pakhuis werd gebouwd.

Rozengracht 106-110 – Huis uit 1650

Een klein huis met binnen­plaats uit 1650, kwam tevoorschijn toen het huis ervóór op de Rozen­gracht was afgebroken. Gerestau­reerd in 1955. Vroeger zat hier de Lucas Bols Taveerne, nu Salmuera Argentijnse keuken.

Huis en binnen­plaats op Rozen­gracht 106, vroeger de Bols Taveerne. Rozen­gracht 110 is een pakhuis uit 1671 (februari 2023).

Rozengracht 106, de vroegere Bols Taveerne, nu Salmuera (juni 2023).

Rozengracht 114 – Mazzo

Mazzo was een disco en plek voor conceptuele kunst, op dit adres van 1980 tot 2004, beroemd in de jaren 1980 om de feest­nachten met New Wave en Punk, vanaf 1989 House en Techno. De Mazzo had een streng toegangs­beleid, alleen wie op de één of andere manier met audio-visuele kunst bezig was mocht erin. Veel beroemde artiesten kwamen hier rond­hangen nadat ze hadden opgetreden in Paradiso (op de Wetering­schans, bij het Leidse­plein). Van 2010 tot 2017 zat hier een Italiaans restaurant dat ook Mazzo heette. Nu is het gebouw veranderd in apparte­menten met Brasserie Cannibale Royale op de begane grond.

De vroegere disco Mazzo op de Rozengracht 114 in 1981 (Stads­archief Amsterdam).

Rozengracht 116-138 – Rijpenhofje

Het Rijpenhofje werd gesticht in 1737 met geld van een erfenis, nage­laten door een man die Gerard van de Rijp heette. Op de gevel staat 1747, het jaar dat het hofje aan de kerk werd over­gedragen. Dit hofje was bedoeld voor arme oudere Doops­gezinde vrouwen — het ging in 1965 verder samen met het hofje De Lely uit 1872, dat erachter lag op de Bloem­straat. De stad breidde het complex in 1830 uit met aan­grenzende gebouwen, sommige aan de naast­gelegen Pijpen­makers­gang.

De gesloten voorgevel van het Rijpenhofje, ontworpen door A. Salm in 1913 (februari 2023).

Het toegenomen zwaardere verkeer op de Rozen­gracht zorgde dat veel van de oudere panden verzakten. Dus werd in 1912 het oude Rijpen­hofje afge­broken en vervangen door het huidige gebouw van architect A. Salm. Sinds 1968 mogen er ook mannen wonen — er wonen nu zo’n 18 mensen. Het hofje werd in 1988 gereno­veerd — het is niet publiek toe­gankelijk.

Rozengracht 152 – Fatih moskee

Wat nu een moskee is, begon als socialistisch vergader­lokaal Constantia in 1890. In 1899 werd het gebouw op een veiling verkocht aan een streng-katholieke kaasboer, die het in 1928 liet slopen. In 1929 werd hier de Katholieke kerk St. Ignatius (De Zaaier) gebouwd, die in 1971 weer dichtging. Het werd toen eerst een tapijt­handel voor het de Fatih moskee werd in 1981.

De Fatih moskee, vroegere Katholieke kerk St. Ignatius (De Zaaier) (februari 2023).

Rozengracht 160 – Het vroegere Café Struik

Op de hoek met de Akoleienstraat staat een huis van rond 1775. Ooit was dit een literair café gerund door eigenaar Theo Ruiter (1911-1965), werkzaam in het verzet gedurende de Tweede Wereldoorlog. Hij had in Haarlem aan het begin van de oorlog een Duitse officier van de verdrinking gered en kon daardoor zijn bar en verzetswerk voortzetten en velen uit de Duitse gevangenis houden. Café Struik ging in april 2020 dicht omdat het pand nieuwe fundering nodig had. Het achter­huis is een aparte woning, met de ingang op de Akoleien­straat.

Op Rozengracht 160 het vroegere Café Struik, hoek met de Akoleienstraat (juni 2023).

Rozengracht 168-178 – Edelweiss

Dit gebouw uit 1917 in Art Nouveau stijl was eerst de stoom­aan­gedreven wasserij Edelweiss. Het gebouw, ontworpen door architect J.H.C. Kröner, is heel diep en loopt door over de binnen­tuinen tot aan de even­wijdig lopende Bloem­straat 163-169.

De vroegere stoom­aan­gedreven wasserij Edelweiss op de Rozen­gracht 168-178 (februari 2023).

Rozengracht 167-174 – Foelieslagersgang

De Foelie­slagers­gang lag tussen de nummers 168 en 174. Foelie­slagers maakten flinter­dunne blaadjes van metalen als tin, koper, zilver en goud door er op te hameren. Deze blaadjes werden dan gebruikt achter spiegels en juwelen en op kunst­objecten.

Rozengracht 182-196, in het midden op nummer 184 is Rembrandt’s laatste huis (juni 2023).

Rozengracht 184 – Rembrandt’s laatste huis

Ondanks een cartouche uit 1919 voorop de gevel (boven het middelste raam op de eerste verdieping), is Rembrandt’s laatste huis niet echt interessant. Het oor­spronke­lijke huis uit de 17e eeuw werd aan­gepast in 1876 (waarbij alleen het onderste deel bewaard bleef), daarna werd in 1909 de voorkant gemoder­niseerd. Rembrandt woonde hier van 1658 tot 1669, met zijn tweede vrouw en voor­malige huis­houdster Hendrickje Stoffels, zijn zoon Titus en dochter Cornelia. Na zijn faillissement in 1658 moest hij zijn huis en studio in de Joden­bree­straat verkopen (het huidige Rembrandt­huis, waar hij woonde en werkte van 1639 tot 1658). De familie verhuisde toen naar dit huurhuis.

Isaak en Rebekka, bekend als Het Joodse Bruidje, schilderij van Rembrandt van Rijn, ongeveer 1665-1669 (Rijks­museum).

Ze begonnen hier een kunsthandel, op naam van zijn vrouw Hendrickje en zoon Titus — zo kon Rembrandt zijn werk verkopen zonder dat de schuldeisers het geld in beslag konden nemen. Tijdens zijn verblijf hier maakte hij een paar van zijn meest bekende werken: De Staalmeesters (1662), Het Joodse Bruidje (1665) en zijn latere zelf­portretten (1669). Rembrandt is vlakbij begraven in de Wester­kerk op 8 oktober 1669.

Rozengracht 184-192 – Roomolengang

Tussen de nummers 184 en 192 (onder de vroegere stoep) was de ingang naar de Roo­molen­gang, die leidde naar twee woningen in de binnen­tuin. Nu is er een tattoo­shop op de begane grond.

Rozengracht 204-210 – Siroopfabriek

Van 1896 tot 1919 was dit de door stoom aange­dreven siroop­fabriek IJsland, waar ze stroop en koffie­siroop maakten. Det naam staat nog op de voor­kant van het gebouw en helemaal bovenaan de gevel is een muur­anker in de vorm van een jongen die een stroop­kannetje vast­houdt. In 1919 werden de Erven Lucas Bols de eigenaar, zij verlieten het pand weer eind van de jaren 1960. Op de gevel staat ook een gevelsteen met drie zwarte vilten hoeden met de tekst “In de Swarte Kasstoor” (een kasstoor was een hoed gemaakt van bever­vilt). Die steen kwam van een 17e eeuwse hoeden­maker die hier voordien gevestigd was. Tussen nummer 206 en 212 zat de ingang van de Hoeden­gang.

Voorgevel van Siroopfabriek Ysland op Rozengracht 204-210 (februari 2023).

Voorgevel van Siroopfabriek Ysland met jaartallen en gevelsteen (februari 2023).

Rozengracht 214

Een groep van vier huizen uit 1897. Nummer 212 was tot 1901 een afgiftehuis voor goederen die met de Hollandsche IJzeren Spoorweg-Maatschappij verstuurd moesten worden, later werd het een hoedenwinkel. Nummer 214 was een wasserij van de Berlijnsche Stoom-Wasch- en Ververij, later werd het een juwelier. De winkel­pui van nummer 214A is nog redelijk origineel. In 1898 werd dit een banketbakker. Nu is het een Surinaams-Javaans eethuis.

Detail van de Jugendstil winkelpui van Rozengracht 214 (juni 2023).

Rozengracht 238 – Brandweer­kazerne Rudolf uit 1894

Deze hulp­brand­weer­post in neo­renaissance­stijl heet Rudolf en stamt uit 1894. Ze hadden hier een hand­matig bediende blus­pomp op een kar getrokken door twee paarden. Deze kazerne moest heel Amsterdam-West bestrijken. Aan de achter­kant van het gebouw is een klein terras met kantelen. De brand­weer­lieden kwamen van de parallelle Rozen­straat. Het pand is een gemeen­telijk monument en heeft een gevel­steen met het Amsterdamse wapen op de façade. De kazerne werd gebruikt tot 1988.

De vroegere brandweerkazerne Rudolf uit 1894 op de Rozengracht 238 (februari 2023).

De vroegere brandweerkazerne Rudolf uit 1894 van de zijkant gezien (juni 2023).

Rozengracht 224A – Brandweerkazerne Hendrik

Op deze hoek van de Rozen­gracht en de Marnix­straat stond in 1877 een School voor de Armen. In 1929 kwam hier het Museum van den Arbeid. In 1952 werd dat het NINT (Neder­lands Instituut voor Nijver­heid en Techniek), afgebroken in 1983. Het NINT verhuisde toen naar de vroegere Asscher diamant­fabriek in de Tol­straat, voordat ze NEMO Science Museum werden boven de IJ-tunnel in 1997.

Brandweerkazerne Hendrik, Rozengracht hoek Marnixstraat (februari 2023).

Op de plek waar die afge­broken school stond staat sinds 1985 een brand­weer­kazerne, officieel adres Marnix­straat 170. Een gevel­steen uit 1685 met de afbeelding van St. Victor (de bescherm­heilige van molenaars) hangt aan de voorkant. Die gevel­steen kwam van de molen De Victor, die op het vroegere bolwerk Rijk stond. Een tegel vlak voor restaurant Moeders (Rozen­gracht 251, net ten zuiden van de brug over de Lijn­baans­gracht) laat de plek zien waar ooit het bolwerk Rijk stond met de molen er bovenop.

Rozengracht hoek Marnixstraat, gevelsteen met St. Victor op de brandweerkazerne (februari 2023).

Rozengracht 226 – DierenDokters

Links van de brand­weer­kazerne staat een vak­werk­gebouw uit 1888, ontworpen door de Dienst Publieke Werken — nu zijn daar de Dieren­Dokters gevestigd. Het gebouw was gemaakt voor de Genees­kundige Armen­verzorging van de stad en is een Rijks­monument. Het werd vergroot in 1902 — in 1939 verhuisde de Armen­verzorging naar de Van Olden­barne­veldt­straat. In 1940 kwam hier een dieren­kliniek voor de armen, gestart door de Bond voor Daad­werke­lijke Dieren­bescherming. Sinds 1976 is dit een particu­liere dieren­kliniek.

DierenDokters op de Rozengracht 226 (juni 2023).

Rijckerbrug

De Rozengracht gaat nog verder na de Lijn­baans­gracht, tot aan de Rijcker­brug tussen de Rozen­gracht en de De Clercq­straat. Op die brug over de Singel­gracht (ontworpen door architect Piet Kramer) is een beeld aange­bracht van een brand­weer­man die een vuur­spuwende draak bestrijdt. Het beeld is gemaakt door beeld­houwer Frans Werner (1879-1955), die ook één van de beelden (Meisje Met Lam) maakte, op het terras bij het Muzenplein.

Rijckerbrug met beeld van brandweerman die een vuurspuwende draak bestrijdt (juni 2023).