Realeneiland

Realen­eiland is het meest noorde­lijke van de drie weste­lijke eilanden, aan­gelegd in het eerste kwart van de 17e eeuw. In 1617 begon de stad hier goed­kope kavels aan te bieden aan haring­vissers van buiten de stad, later gevolgd door scheeps­werven, touw­slagerijen, taan­derijen en zout­werken. Oor­spronke­lijk heette het Achter­eiland, later vernoemd naar de koop­mans­familie Reael, die hier veel grond bezat. Jacob Reael (1590-1639), broer van Reynier Reael, was één van de wet­houders die de aanleg van de eilanden door de gemeente­raad had geloodsd. Het eiland wordt omringd door de Zout­keets­gracht, het Wester­dok, de Realen­gracht en de Smalle­pads­gracht.

Pakhuis De Lepelaar op de Realen­gracht (november 2020).

Reynier Reael (1588-1648)

De invloed­rijke familie Reael bekleedde veel belang­rijke functies in Amsterdam. In 1620 werden veel kavels op Realen­eiland gekocht door Reynier Reael, die was getrouwd met Maria Oetgens (1591-1652), dochter van een Amsterdamse burgemeester. Oetgens gebruikte zijn voor­kennis over de uit­brei­dingen om grote stukken grond te kopen en ze later met heel veel winst weer aan de stad te slijten. De rest van het eiland was in bezit van de stad. Koopman en schepen Reynier Reael zat ook in diverse regerings­comissies. In 1622 werd hij één van de bestuurders van de West-Indische Compagnie (WIC). Rond 1624 werd het eiland naar hem vernoemd.

De Schutters van District XI onder bevel van Kapitein Reynier Reael, bekend als “De Magere Compagnie”, door Frans Hals en Pieter Codde uit 1637. Kapitein Reynier Reael zit links, met de officiers­staf, naast de vaandel­drager (Rijks­museum).

Reynier Reael was ook aan­voerder van een schutters­compagnie. Hij staat afge­beeld op een beroemd schilderij van Frans Hals. Hals (die uit Haarlem kwam) was gevraagd om een portret van deze schutters te maken, maar hij kreeg al snel onenig­heid met ze over de uitvoering. De Amster­damse schilder Pieter Codde moest toen de zeven personen aan de rechter­kant schilderen om het werk te voltooien.

Kijkje vanaf de Nieuwe Teer­tuinen in de richting van Realen­eiland over de Realen­gracht. Rechts de Drie­haringen­brug, links de Smalle­pads­gracht. De witte en zwarte pak­huizen links waren van een wijn­handel, nu apparte­menten (juni 2022).

Straten & Bruggen op Realen­eiland

Er zijn acht straten op Realen­eiland:

• Realen­gracht – De enige Amsterdamse gracht met twee houten ophaa­bruggen.
• Vier­winden­straat – Waar­schijn­lijk vernoemd naar een gevel­steen op een huis op het eiland.
• Vier­winden­dwars­straat – In 1625 bestond de straat al, maar was toen nog naamloos.
• Jan Mens­plein – Jan Mens (1897-1967) was een schrijver, zoon van een diamant­bewerker, die met schrijven begon nadat hij zijn baan kwijt was geraakt. Hij is het meest bekend van zijn trilogie “De kleine waarheid” uit 1960-1964, later een succes­volle TV-serie. Zijn mentor was schrijver Theo Thijssen.
• Zout­keets­gracht – Vernoemd naar de zout­keten waarvan er veel aan deze gracht stonden in de 17e en 18e eeuw. Ruw zout werd hier bewerkt voor gebruik thuis. Er stond hier sinds 1864 ook een meel- en brood­fabriek, die eerst de “Amster­damsche Meel- en Brood­fabriek” heette, in 1871 hernoemd naar “Stoom­meel- en Brood­fabriek Holland”. Afge­broken in 1961 en vervangen door woningen. Veel gevel­stenen hier laten vis­soorten zien.

Zoutkeetsgracht 2-18, Stoom Meel- en Brood­fabriek Holland, foto van Jacob Olie uit 1896 (Stads­archief Amsterdam).

• Zandhoek – Hier werd zand op­ge­slagen en per boot vervoerd, het diende zowel als ballast in schepen als voor het op­hogen van terrein in de stad. Stads­foto­graaf Jacob Olie (1834-1905) woonde op de Zand­hoek 10. Schrijver en holo­caust­over­levende Eli Asser (1922-2019), bekend van zijn lied­teksten in de series “Schaep met de 5 pooten” en “Citroentje met suiker”, woonde op de Zandhoek 2 vanaf 1958.
• Taan­straat – Vernoemd naar de taan­kokerijen, die zeilen, netten en touwen water­bestendig maakten door ze in grote ketels te koken in taan­extract. Vanwege het inherente vuur­gevaar mochten de taan­derijen zich alleen op deze straat vestigen. Het Taan­huis stond hier in de 17e eeuw.
• Taan­dwars­straat.

Realen­gracht gezien vanaf Realen­eiland (bij de Taan­dwars­straat) in de richting van Prinsen­eiland. In de verte de Drie­haringen­brug. De loodsen van scheeps­werf De Walvis (de grijze gebouwen links) werden in oude stijl her­bouwd (juni 2022).

Bruggen op Realen­eiland:

• Zand­hoeks­brug – Tussen Realen­eiland en Bickers­eiland. In de 19e eeuw vervangen door een stalen versie, in 2007 werd een replica van de originele brug terug­geplaatst.
• Drie­haringen­brug – Tussen Realen­eiland en Prinsen­eiland. Vernoemd naar een versiering op een huis aan de Vier­winden­dwars­straat.
• Petemayen­brug – Ten noorden van Realen­eiland naar Bokking­hangen in de Zee­helden­buurt. Het is niet bekend waar de naam vandaan komt. De term pete­moeien werd ook gebruikt voor “oude vrouwen”. In 1896 vervangen door een stalen brug, vervolgens in 2007 door een replica van het origineel.

Petemayen­brug van Zand­hoek naar Bokking­hangen, over de Zout­keets­gracht (juli 2022).

Het vullen van Realeneiland

Op verschil­lende kaarten uit de 17e eeuw zie je Prinsen­eiland het eerst gevuld was, Realen­eiland bleef het langst leeg. De stad had moeite om het eiland met bedrijven te vullen en bood de kavels tegen geredu­ceerde prijzen aan haring­pakkers, scheeps­werven, timmer­lieden en scheeps­bouwers. Al tijdens de ontwerp­fase had het eiland kades langs de Zout­keets­gracht en Realen­gracht. Alleen het weste­lijke deel van het eiland had hout­opslag, in feite gewoon hellingen langs het water waar palen werden bewaard.

Detail van een kaart van rond 1774-1779, uit­ge­geven door Covens en Mortier, met de Weste­lijke Eilanden en de scheeps­werven op Bickers­eiland en Realen­eiland. ZZW is boven (Stads­archief Amsterdam).

Lijnbanen, taande­rijen, timmer­lieden, zout­ziede­rijen & meer

Het noorde­lijke deel van het eiland was aan­ge­wezen als plek voor zout­ziede­rijen en zout­keten. Zout­ziede­rijen verhitten een gecon­centreerde zout­oplossing om het zout te laten kristal­liseren, waarna het later bewerkt werd voor thuis­gebruik. Het zout werd in keten opge­slagen, die aan beide kanten van de gracht stonden in de 17e en 18e eeuw.

Er waren ook een aantal scheeps­werven op het eiland. Reael gaf terreinen uit aan scheeps­immer­lieden — ze hoefden de eerste 12 jaar geen huur te betalen, mits ze een schip voor hem bouwden als compen­satie. Tegen de wil van het stads­bestuur in bouwde hij hier ook huizen voor de arbeiders die voor hem werkten. In 1664 bouwde de teer­onder­neming van Joseph Deutz — een telg van één van de rijkste Amster­damse families — een grote scheeps­werf op het eiland. Rond 1860 werden de scheeps­werven hier vervangen door suiker­raffi­nade­rijen en in 1890 werd hier het laatste schip gebouwd.

Zoutkeetsgracht gezien naar de Pete­mayen­brug (juli 2022).

In 1625 gaf de stad toe­stemming aan een aantal haring­rokers om zich te vestigen bij bol­werk Blaauw­hooft aan de rand van het  IJ, ten noorden van Realen­eiland, ongeveer waar nu het Barentsz­plein is. De familie Reael bouwde in 1648 een haring­pakkerij op de Zand­hoek, aan de kant van het eiland langs het (toen nog open) water.

Taanderijen waren nodig om zeilen, netten en touwen weer- en water­bestendig te maken. Dit werd bereikt door ze te koken in grote ketel met een mix van eiken­schors, quebracho (bijlbreker, een harde houtsoort, rijk aan tannine) en betel­palm — dit gaf de geel­bruine kleur aan oude zeilen en netten. Soms werd ook ijzer­sulfaat (koper­rood) toegevoegd om een meer roodbruine kleur te krijgen. Het woord taan komt van het Latijnse woord tannum, dat weer komt van het Keltische woord tanno (voor eik).

Scheepswerf op de Vier­winden­straat (juli 2022).

Tot 1673 was er ook een turf­markt op dit eiland. Bij de Drie­haringen­brug (van Prinsen­eiland naar Realen­eiland) stond in 1676 een brande­wijn distil­leerde­rij die De Drie Gekroonde Haringen heette. Distilleerder Jan Verwey had dit huis op de hoek van de Vier­winden­dwars­straat in 1740 gekocht. In 1779 verkocht hij het huis en het bij­behorende pak­huis aan de rijke scheeps­timmer­man Haring Booy, die het liet af­breken en ervoor in de plaats dit huis liet bouwen als een tweede huis, meer naar een model van een buiten­huis uit die tijd dan als een traditio­nele stads­woning.

Drie haringen boven de deur op de Vier­winden­dwars­straat 1 (juni 2022).

Vuur­gevaar­lijk

De activi­teiten op de eilanden waren hier naar toe verplaatst, aan de rand van de stad, vanwege het brand­gevaar dat ermee samen­hing. Er waren dan ook regel­matig branden in de pak­huizen, op de werven en in de keten — in 1670 duurde een brand op Realen­eiland zelfs drie dagen en legde veel kapitaal in de as. De stad vroeg toen aan schilder en uit­vinder Jan van der Heyden (1637-1712) om een mechanische brand­spuit­pomp te ontwik­kelen, die hij in 1672 ook echt presenteerde.

Zandhoek gezien vanaf de Zout­keets­gracht naar de Zand­hoeks­brug en Bickers­eiland (januari 2022).

Zandhoek

Op de Zand­hoek was een Sant­marckt, waar zand werd opge­slagen en ver­handeld. Reynier Reael liet hier tussen 1645 en 1646 een rij kapiteins­huizen bouwen, nummers 2 tot 14. Ooit keken deze huizen uit over het open water van het IJ, tot in 1832 de Wester­doks­dijk dit stuk water af­sloot. Dit waren simpele maar goed gebouwde huizen — de beneden­ver­dieping met kelder en de boven­ver­dieping werden apart van elkaar verhuurd. Sommige van deze huizen hebben nog ouder­wetse boeren­deuren, waarvan de bovenste en onderste helft on­af­hanke­lijk van elkaar open kunnen.

Gevels en gevel­stenen op de Zandhoek (juli 2022).

In de 18e en 19e eeuw werden deze woningen verbouwd naar wat toen trendy was, maar tijdens de 19e eeuw werden ze heel slecht onder­houden. Na de Tweede Wereld­oorlog waren deze huizen vervallen en werden ze on­bewoon­baar verklaard. In 1943 werden ze net op tijd op een lijst met gemeente­lijke monu­menten gezet, om afbraak te voor­komen. De British American Tobacco Company (BATCO), die sinds 1906 vlak achter deze huizen was gevestigd, wilde namelijk graag uit­breiden. De BATCO-fabriek sloot in 1973 en verhuisde naar de Decca­weg in Sloter­dijk. De stad kocht het fabrieks­terrein op Realen­eiland in 1981. De sterk vervuilde grond werd in 1986 gesaneerd en tussen 1990 en 1995 werden hier nieuwe huizen gebouwd.

BATCO op Realen­eiland in 1983, vlak voor de af­braak (Stads­archief Amsterdam).

In de jaren na 1960 werd het eerste deel van de kapiteins­huizen vol­ledig gerestau­reerd, inclu­sief gevel­stenen, gevolgd door de nummers 13 en 14 in 1978. Zandhoek 10 was het huis van stads­fotograaf Jacob Olie (1834-1905). De gevel­steen op dat huis — gemaakt door Hans ’t Mannetje — is ter ere van Jaap Oranje van de Stichting Diogenes (opgericht in 1960, ter herstel van de Amster­damse binnen­stad). Er staat een quote op van Cicero: “Amicus Certus In Re Incerta”, vertaald “Onzekere tijden laten zien wie je echte vrienden zijn”.

Restaurant De Gouden Reael op Zand­hoek 14, hoek Zout­keets­gracht (juli 2022).

De Gouden Reael op de Zandhoek 14

Op Zandhoek 14 vind je een huis met een gevel­steen van een Gouden Reaal, een Spaanse en Portugese munt die aan het begin van de 17e eeuw door de hele wereld gebruikt kon worden. Vanaf de 16e tot de 18e eeuw waren deze munten ook in Nederland te vinden. Een versie van deze munten, geslagen tijdens het bewind van Karel V (1500-1558) en met een afbeelding van de keizer, werd Imperiale of Gouden Reaal genoemd. Hier is nu een bekend restaurant, beheerd door de familie Caron. Website De Gouden Reael: https://www.goudenreael.nl

Zout­keets­gracht, kijkend naar het westen vanaf de Pete­mayen­brug (juli 2022).

Toon Yland Plantsoen

En vermelding waard is ook het Toon Yland­plantsoen in de noord­west­hoek van het eiland, een open­bare tuin, onder­houden door de bewoners. Tuinman Toon Yland trans­for­meerde een ooit kaal stuk grond in 30 jaar tijd tot een groene oase met veel bloem­bollen, extra prachtig in de lente.

Toon Yland­plantsoen in de noord­west­hoek van Realen­eiland (juli 2022).