Prinseneiland

Prinsen­eiland is het kleinste van de drie Weste­lijke Eilanden, aan­gelegd tussen 1610 en 1624. Oor­spronke­lijk heette het Midden­eiland — het werd waar­schijn­lijk vernoemd naar de eerste drie prinsen van Oranje (Willem I, Maurits and Frederik Hendrik), die belang­rijk waren geweest tijdens de Tachtig­jarige Oorlog tegen Spanje (1568-1648). Er stond hier in de 17e eeuw ook een belang­rijk huis dat De Drie Prinsen heette. Het eiland is omringd door 4 grachten: Prinsen­eilands­gracht, Realen­gracht, Bickers­gracht en Eilands­gracht.

Pakhuizen op Prinsen­eiland (juni 2022).

Na 10 jaar juri­dische kwesties (vanwege de weinig kiese grond­specu­laties van van de Amster­damse burge­meesters Oetgens en Cromhout) werden in 1623 einde­lijk kavels verkocht op het Prinsen­eiland, dat vooral bedoeld was voor de opslag van teer en hout. Er waren des­tijds zo’n 900 pak­huizen in Amster­dam — meer dan 100 daar­van stonden op Prinsen­eiland en de meeste stamden uit de tweede helft van de 17e eeuw. Prinsen­eiland was één van de gebieden die was aan­ge­wezen voor de opslag van hout voor de bouw van huizen en schepen. In de 20e eeuw werden de meeste pak­huizen omge­bouwd tot apparte­menten, waar­door het eiland een aantrek­kelijk woon­gebied werd.

Links: opgemeten en genum­merde kavels op Prinsen­eiland, door Cornelis Dankerts de Rij rond 1623-1624. Rechts: Weste­lijk deel van de Haar­lemmer­straat en de Weste­lijke Eilanden, door Lucas Jansz Sinck. De stad bezat de groene kavels, de andere kavels werden in 1622 van particu­liere eige­naren gekocht, voor­name­lijk van Frans Hendricksz Oetgens (Stads­archief Amsterdam).

Breitner op Prinseneiland

Rond 1881 ging de Neder­landse schilder en fotograaf George Hendrik Breitner (1857-1923) vrij vaak op pad voor teken­expedities in Den Haag met Vincent van Gogh. Net als Van Gogh zag hij zichzelf als “schilder van het volk”. Hoewel ze vaak samen op­trokken, vonden zowel Breitner als Van Gogh elkaars schilder­stijlen helemaal niks.

Damrak van George Hendrik Breitner, 1903 (Rijks­museum).

Breitner liet twee ateliers bouwen op Prinsen­eiland naar zijn eigen specifi­caties door aan­nemer C.J. Maks in 1898, in Eclec­tische stijl — hij nam zelf het grotere atelier in gebruik. Het andere atelier werd gebruikt door schilder Kees Maks (1876-1967), zoon van de aan­nemer (zijn vader, C.J. Maks, had ook grote delen van het Rijks­museum gebouwd). Na zijn terug­keer uit Parijs in 1886 woonde Breitner op verschillende adressen in Amsterdam. Hij werkte in deze studio op Prinsen­eiland 24B tot zijn vertrek in 1914. Kees Maks bleef hier werken. De ateliers zijn een rijks­monument.

Prinseneiland 24A & 24B. De ingang links is van Breitner’s atelier, rechts het atelier van Kees Maks (juni 2022).

Bekend om zijn (vaak nogal sombere) schilde­rijen van het stads­leven, was Breitner ook enorm gefasci­neerd door stads­uit­brei­dingen en sloop­werk­zaam­heden. Hij gebruikte zijn foto’s vaak als een soort schets­boek, om als basis te dienen voor de schilde­rijen die hij later in zijn atelier afmaakte. Dit kwam eigen­lijk meer voort uit nood­zaak, want je had een vooraf­gaande toe­stemming nodig van de burge­meester om direct op straat te mogen schilderen. Breitner was lid van de kunste­naars­vereniging Arti et Amicitiae op het Rokin.

Prinseneiland 87-103, gezien over het water van de Eilands­gracht, met steen­houwerij en opslag van palen en balken. De Galgen­straat is in het midden. Foto van Jacob Olie uit 1893 (Stads­archief Amsterdam).

Straten & bruggen op Prinsen­eiland

Er zijn maar twee straten op Prinsen­eiland:

• Prinsen­eiland – zelfde naam als het eiland zelf, loopt rond de omtrek
• Galgen­straat – in het midden van het eiland

Prinseneiland heeft drie bruggen:

• Sloter­dijker­brug – van Nieuwe Teer­tuinen naar Prinsen­eiland
• Drieharingenbrug – van Prinsen­eiland naar Realen­eiland
• Galgenbrug – van Prinsen­eiland naar Bickers­eiland

Prinsen­eilands­gracht, gezien van Nieuwe Teer­tuinen naar Prinsen­eiland. Links een deel van de Sloter­dijker­brug, rechts de over­kapping van de laatste Amster­damse windas, ooit gebruikt om de zware vaten met teer in en uit de boten te hijsen. Er waren teer- en taan­kokerijen aan beide kanten van de gracht. In het water een beeld van een drijvende kabouter (juni 2020).

Galgenstraat

Voordat de Wester­doks­dijk en het Wester­doks­eiland werden aan­gelegd had je vanuit deze straat direct zicht over het IJ op het Galgen­veld, in het noorde­lijke deel van de stad. Daar werden de lichamen van mis­dadigers in de open lucht opge­hangen (na executie op de Dam), van 1409 tot 1795. Het Galgen­veld lag op een kleine land­tong die Vole­wijck heette, min of meer waar nu de A’DAM Toren is.

In 1662 wilde de stad de naam van de straat veranderen in Prinsen­dwars­straat, maar die werd door niemand gebruikt, dus bleef de oude naam bestaan. De Galgen­straat eindigt op de Galgen­brug over de Bickers­gracht. Het ooit vrije uitzicht naar Vole­wijck in Amsterdam-Noord is nu helemaal geblok­keerd door de grote nieuwe gebouwen op het Bickers­eiland.

Prinseneiland 50-52, hoek Galgen­straat, muur­schildering van Nelson Mandela’s moes­tuin in Pollsmoor (mei 2021).

Galgenbrug

De Galgen­brug over de Bickers­gracht is een vaste brug uit 1923, van Prinsen­eiland naar Bickers­eiland. Er waren hier eerdere bruggen tussen 1625 en 1737. In 1881 werd er een nieuwe houten brug gebouwd, die 40 jaar meeging. Hij werd vervangen door een vaste ijzeren brug in 1923. De brug leidt naar de Kleine Bickers­straat op Bickers­eiland.

Galgenbrug, kijkend door de Galgen­straat richting Sloter­dijker­brug. Links een pakhuis uit 1888, tot 1909 van Ten Cate, later was dit pak­huis van het Amster­damsche Veem, tot 1940 in gebruik voor het pellen en sorteren van koffie­bonen (juni 2022).

Sloterdijkerbrug

Deze dubbele houten ophaal­brug over de Prinsen­eilands­gracht, tussen de Nieuwe Teer­tuinen en Prinsen­eiland, is sinds 1995 een gemeen­te­lijk monument. Eerdere versies van die brug bestonden al tussen 1625 en 1737. In 1862 werd de brug gerestau­reerd en in 1881 helemaal vernieuwd. In 1952 werd die brug vervangen door een replica van het origi­neel — de balans werd in 1974 en 1983 vernieuwd.

Sloter­dijker­brug, gezien vanaf de Nieuwe Teer­tuinen naar Prinsen­eiland (juni 2022).

Toen de buurt in 2005 werd gereno­veerd werd de brug flink beschadigd door het zware verkeer, hij werd gerestau­reerd en hersteld in 2006. De naam van de brug komt waar­schijn­lijk van het oude dorp Sloter­dijk, dat — vóór 1900 — van hier af te zien was geweest (nu is dat uit­zicht geblok­keerd door het spoor­weg­viaduct). Dit is de enige dubbele houten ophaal­brug in de buurt die nog in originele staat is.

Drieharingenbrug

De Drie­haringen­brug is een fraaie dubbele houten ophaal­brug, alleen voor voet­gangers en fietsers, herbouwd in 1983 zoals het origineel uit 1625. Hij over­brugt de Realen­gracht, van Prinsen­eiland naar Realen­eiland. Er was hier al een houten wipbrug sinds 1625 — in 1859 werd die ophaal­brug vervangen door een ponton­brug, die al spoedig de bijnaam Kippen­brug kreeg. Die werd vervangen door een vaste brug in 1894 — laag boven het water, met steile trappetjes als toegang — de naam Kippen­brug bleef.

Drieharingenbrug, gezien vanaf Prinsen­eiland naar Realen­eiland (juni 2022).

In 1922 werd hij weer vervangen door een normale stalen brug. Uit­einde­lijk werd die op zijn beurt in 1983 weer vervangen door een replica van de origi­nele ophaal­brug. De Drie­haringen­brug kreeg zijn naam van een brande­wijn­distil­leer­derij die rond 1700 werd afge­broken. Op de Vier­winden­dwars­straat 1 (op het Realen­eiland) kun je nog een gevel­steen zien op een huis uit de 18e eeuw (een rijks­monument) waaraan de brug zijn naam dankt. Ten zuid­oosten van de brug ligt het atelier en de expo­sitie­ruimte van schilder Ans Markus.

Eilandsgracht

De Eilands­gracht ligt ten zuid­westen van het Prinsen­eiland, tussen het eiland en de stad. Ooit liep die gracht naast zowel Prinsen­eiland als Bickers­eiland, maar in 1872 werd hij bij het Bickers­eiland gedeel­te­lijk gedempt. In 1918 werden de spoor­banen op het viaduct verdubbeld, half op de Haar­lemmer Hout­tuinen en half op de Eilands­gracht, waardoor er daar maar heel weinig water over­bleef. In 1928 werd dat stuk van de gracht langs Bickers­eiland helemaal opgevuld.

Eilands­gracht in 1899, gefoto­grafeerd door Jacob Olie, het deel bij Bickers­eiland is nog niet gedempt. Rechts­boven zie je de toren (verwijderd in 1910) van de Eilands­kerk, afge­broken in 1950 (Stads­archief Amsterdam).

Palmentuin Prinsen­eiland

Op Prinsen­eiland 40 (de kant tegenover Bickers­eiland) vind je een fraaie palmen­tuin, één van de door bewoners aan­gelegde publieke tuinen in dit gebied, deze op een terrein van een oud­ijzer­handel. Een rustige groene plek met cactussen, palmen en vijgen, tussen een 17e eeuws decor. Ondanks het koudere Neder­landse weer bloeien en vermeer­deren de palmen.

Ans Markus

Sinds 1995 woont schilder Ans Markus — zij schildert in realis­tisch en magisch-realis­tische stijl — hier op Prinsen­eiland 49, in een gereno­veerd dubbel pak­huis uit 1629. Het huis is versierd met drie moderne gevel­stenen. Zij heeft ook een expo en atelier op Prinsen­eiland 14D.

Prinseneiland 49-51, gereno­veerde pak­huizen uit 1629 met drie moderne gevel­stenen (juni 2020).

Het pakhuis Insulinde uit 1629 was één van de eerste pak­huizen op het Prinsen­eiland. De gevel­steen met de motor­boot verwijst naar Markus 4:14: “De zaaier zaait het woord” — Wiebe Tuinstra, de partner van Ans Markus, was vóór zijn pensio­nering uitgever. De tekst luidt: “Laat velen welvaren”. De stenen werden gemaakt door beeld­houwer Hans ’t Mannetje (1944-2016), die veel gevel­stenen in de stad restau­reerde. Website Ans Markus: https://ansmarkus.nl/

Pakhuizen & Vemen

Al in de 17e eeuw werden er eigen­lijk geen traditio­nele pak­huizen meer gebouwd, die ooit gecombi­neerd waren met een woning voor de eigenaar op de begane grond. De meeste pak­huizen werden door rijke stads­bewoners gebouwd als investering — zelfs koop­lieden gebruikten vaak maar een deel van het pakhuis zelf en verhuurden een deel of zelfs het hele gebouw. Ze lieten het beheer en het innen van de huur over aan een vetrouweling, die een “factor” werd genoemd (“doener” in het Latijn).

Pakhuizen op Prinsen­eiland 65-69 (Mars, Broek in Water­land, D’Gouden Kop) (februari 2021).

Tussen­personen zochten naar opslag­ruimte en huurden delen van pak­huizen, die ze dan weer onder­verhuurden onder hun eigen naam. Het oude waag­dragers­gilde was vermaard en gewild als vertrouwens­persoon, vanwege hun heel strikte regels. Vanuit dat gilde ont­stonden de vemen — enkel­voud veem — wat eerst “pak­huis­onder­neming” betekende. Later werd de term ook gebruikt voor de pak­huizen zelf.

Deze vemen of pak­huis­onder­nemingen konden zelf eigenaar zijn van de opslag­ruimtes, maar meestal huurden ze de pak­huizen van andere eigenaren. Partner zijn in één van deze vemen was zo lucra­tief dat nieuwe leden later grif betaalden voor lid­maat­schap (tot ƒ 10.000, nu € 120.000 waard).

Kijkje van Nieuwe Teer­tuinen richting Prinsen­eiland, over de Prinsen­eilands­gracht (juni 2020).