Portugese Synagoge

Het gebouw van de Portugese Syna­goge, tussen het Mr. Visser­plein en het Jonas Daniël Meijer­plein, midden in Amsterdam’s vroegere Joden­buurt, werd ont­worpen door architect Elias Bouwman en gebouwd tussen 1671 en 1675 door de Portugese Sefar­dische Joden (Sefardim is afgeleid van het Hebreeuwse woord Sefaràd, dat Spanje betekent). In die tijd was het de grootste syna­goge van de wereld. De Portugees-Israëli­tische Gemeen­schap, opgericht in 1639, houdt er nog steeds diensten. Het gebouw wordt ook wel de Esnoga of Snoge genoemd, het woord voor synagoge in Ladino, de traditionele Judaeo-Spaanse taal van de Sefar­dische Joden.

Binnenplaats van de Portugese Synagoge, gezien naar de ingang aan het Meester Visser­plein (augustus 2021).

De Amsterdamse Sefar­dische gemeen­schap was één van de grootste en rijkste Joodse gemeen­schappen in Europa gedurende de Gouden Eeuw (1588-1672) en hun enorme synagoge liet dat ook zien. De synagoge is nog gewoon in gebruik en ook een populaire toeris­tiche attrac­tie, met zijn compleet uit de begin­tijd bewaarde interieur, inclusief houten banken en koperen kande­laars. Binnen het complex zijn ook nog kleinere ruimtes met een collectie ceremoniële voor­werpen en de oudste nog functio­nerende Joodse biblio­theek, de Ets Haim Livraria Montezinos (die op UNESCO’s World Heritage List staat).

De Portugese Synagoge in 1765, gravure van Herman Schouten (1747-1822).

De Snoge is deel van een groot complex van synagogen, maar het is de enige in de buurt die nog steeds de oor­spronke­lijke functie heeft. De vier andere synagogen, de Grote Sjoel (1671), de Obbene Sjoel (1685), de Dritt Sjoel (1700) en de Neie Sjoel (1750-1752) vormen nu samen het Joods Historisch Museum.

Gezicht op de Portugese Synagoge (links) en de Hoogduitse Synagoge (rechts), tussen 1659 en 1731.

Verbannen uit Spanje en Portugal

In 1492 vaardigde Spanje het Alhambra-decreet uit, waarmee de Sefardim (Hebreeuws voor “Spaanse Joden”) de keus kregen om of uit Spanje te worden uit­gewezen, of zich tot het katho­licisme te bekeren, of geëxecu­teerd worden. De helft van de 200.000 Spaanse Joden bekeerden zich, de meesten onder dwang. Anderen kozen ervoor om Spanje te verlaten, sommigen gingen naar Noord-Afrika, anderen naar Portugal. In 1496 kwam er een gelijk­soortig Portugees decreet tegen de Joden. De volgende eeuwen werden de zogenaamde conversos (bekeerden) en hun afstam­melingen met regel­maat door de Inquisitie lastig gevallen, tot ruim in de jaren 1800.

Een groep Spaanse Joden smeekt bij Isabelle van Castile, Ferdinand van Aragon en groot-inquisiteur Tomás de Torquemada in een poging om hun verblijf in Spanje veilig te stellen, schilderij uit 1870 van Solomon A. Hart (1806-1881).

Berechtingen, martelingen en vervol­gingen waren vaak een voor­wendsel om Joodse bezit­tingen in handen te krijgen. Tussen 1600 en 1800 verhuisden veel Joden van het Iberische schier­eiland naar Amsterdam, waar in ieder geval een relatieve reli­gieuze vrij­heid heerste. Maar omdat de Neder­landse Repu­bliek in oorlog was met Spanje (Tachtig­jarige Oorlog), noemden deze Joden uit Spanje en Portugal zich allemaal Portugese Joden of Westerse Sefardim. Zij waren de eerste moderne Joden, die onder­scheid maakten tussen het reli­gieuze en het wereldse deel van hun leven. Vanwege hun uitge­breide handels­netwerken gebruikten ze thuis een Joodse naam en een Portugese naam bij hun handel met het buitenland.

De Portugese Synagoge

In 1671 begon de Sefar­dische Joodse gemeen­schap van Amsterdam met de bouw van de synagoge, waarbij architect Elias Bouman zich baseerde op het ontwerp van de Tempel van Salomo. Het gebouw was klaar in 1675. De inscriptie boven de ingang komt uit Psalm 5:8: “In de over­vloed van Uw lief­hebbende goed­heid zal ik Uw huis binnen­gaan”.

Ingang van het hoofd­gebouw van de Portugese Synagoge (augustus 2021).

De synagoge staat, net als bijna alle gebouwen in Amsterdam, op houten palen. De ingang leidt naar een klein binnen­plein met de winter­synagoge, kantoren, archieven, dienst­gebouwen en de Etz Hayim biblio­theek. Het interieur bestaat uit een hoge recht­hoekige ruimte, de vloer is met fijn zand bedekt om stof, vocht en vuil op te vangen. Net als in de 17e eeuw is er geen verwar­ming of elek­trisch licht, de synagoge wordt met duizend kaarsen verlicht. Gedurende de Tweede Wereld­oorlog werden in de synagoge Joodse rituele voor­werpen van de gedepor­teerde Joden verborgen in het plafond en de zolder­vloer. Gedurende de renovatie van 1955–1959 werd het vroegere Etz Hayim seminarie her­bestemd als winter­synagoge.

Portugese Synagoge Foto­galerij (augustus 2021)

Ets Haim (Boom des Levens) Biblio­theek

De biblio­theek van de Portugese Synagoge, gesticht in 1616, is één van de oudste ter wereld, met een waarde­volle collectie zeld­zame teksten. De biblio­theek wordt sinds 1675 in het complex bewaard. De biblio­theek werd in 1940 naar Duitsland verplaatst, maar kwam naar Neder­land terug na de oorlog. In 1979 werden de boeken ter conservering naar Israël gestuurd — ze kwamen in 2000 terug in Amsterdam. In 2014 werd het leeuwen­deel van de manu­scripten gedigi­taliseerd met hulp van de Nationale Bibilio­theek van Israël, waar­door de catalogus online te raad­plegen is.

Website Portugese Synagoge: https://www.esnoga.com/