Planciusbuurt

De Plancius­buurt is ontstaan vanuit de oor­spronke­lijke bebouwing van de Weste­lijke Eilanden langs de Nieuwe Teer­tuinen en de twee voor­malige bol­werken van de oude stadswal. In het noorden verbindt een brug de Plancius­straat met het Zout­keets­plein in de Zee­helden­buurt. De Houtman­kade ligt aan het Wester­kanaal, een brede door­vaart­route, gegraven tussen 1869 en 1875. In het zuiden wordt de buurt begrensd door de spoor­baan naar Haarlem en Zaandam.

Planciusstraat kijkend naar het noorden en de hoek van de Schieman­straat (juli 2022).

Het witte gebouw aan de Schieman­straat 2 in neo­renais­sance­stijl is een vroegere armen­school uit 1863, ooit met 360 (!) leerlingen in één klas­lokaal. Gedurende de depressie in de jaren 1930 moesten werk­lozen hier twee keer per dag een stempel halen om steun te kunnen krijgen, met vaak lange rijen tot gevolg en regel­matige opstootjes. Het gebouw is nu een kinder­dag­verblijf.

Straten in de Planciusbuurt

• Eerste Breeuwers­straat – Breeuwers maakten houten schepen water­dicht door vezels (zoals hennep) in de kieren tussen de planken te slaan en ze daarna te teren.

Eerste Breeuwers­straat tussen Plancius­straat en Hout­man­kade (juli 2022).

• Tweede Breeuwersstraat
• Houtmankade – Cornelis de Houtman (1565-1599) was een Neder­landse hande­laar en ont­dekkings­reiziger, die mee­ging met de eerste expe­ditie naar Indië. Op zijn tweede reis in 1598 werd hij aan boord van zijn schip gedood door de lokale bevolking.

Schiemanstraat, kijkend naar het zuiden richting het spoorweg­viaduct over het Wester­kanaal (juli 2022).

• Houtmanstraat
• Korte Zout­keets­gracht – Vernoemd naar de zout­ziede­rijen en zout­keten die hier ooit langs de Zout­keets­gracht stonden. Dit deel werd in 1877 gegraven.
• Nieuwe Teertuinen – Vernoemd naar de teer­kokers die hier gevestigd waren begin 17e eeuw. Hoewel de straat bij de Plancius­buurt wordt ingedeeld, is hij histo­risch gezien onder­deel van de Weste­lijke Eilanden.
• Planciusstraat – Petrus Plancius (1552-1622, echte naam Pieter Platevoet) was een Vlaamse astronoom, carto­graaf, geograaf, priester en bewind­voerder van de VOC (Verenigde Oost-Indische Compagnie). De Plancius­straat begint bij het Haar­lemmer­plein en gaat verder na het spoor­viaduct.
• Schiemanstraat – Een schieman is een onder­officier, assistent van de bootsman, verant­woordelijk voor de tuigage van de mast. Deze straat werd aangelegd in 1921 toen de spoor­banen richting Haarlem werden verdubbeld.

Schiemanstraat 1-3, twee huizen uit 1925 die bestemd waren voor de brug­wachters van de HIJSM (Hollandsche IJzeren Spoorweg-Maatschappij, voorloper van de NS), die de spoor­brug over het Wester­kanaal bedienden (juli 2022).

• Sloterdijkstraat – Vernoemd naar het dorp Sloter­dijk dat vóór 1900 van hieraf te zien was.
• Smallepadsgracht – Vernoemd naar het pad tussen de twee vroegere bol­werken.
• Zoutkeetsbrug.

In rood het vroegere Smallepad (de huidige Plancius­straat), detail van een kaart uit 1737 van Gerrit de Broen (Rijks­museum).

Geschiedenis van het Smallepad

Het Smallepad (de huidige Plancius­straat) was een pad langs de vroegere stads­muur in de 17e eeuw, vanaf het Haar­lemmer­plein langs de vroegere bol­werken Westerbeer en De Bogt, beide met wind­molens erop. Er stonden alleen gebouwen langs één kant van het Smallepad, langs de buiten­kant stonden lange lijn­banen, in 1680 afgebrand en later herbouwd.

Smallepad in 1816, kijkend naar het noorden vanaf de Haar­lem­mer­poort, tekening van Gerrit Lamberts (Stads­archief Amsterdam).

Bolwerk Westerbeer met koren­molen De Beer stond op de hoek van de Houtman­kade en de Eerste Breeuwers­straat. Dit bolwerk had de bijnaam Water­temmer en beschermde het grasland rond Amsterdam bij hoog­water van het IJ. De koren­molen brandde in 1861 af en in 1874 werd het bolwerk over­bodig door de nieuwe sluis in de Wester­doks­dijk.

Bolwerk De Bogt met molen De Vervanger, gezien vanuit het noorden. Links de bebouwing langs het Smallepad. Op de achter­grond bolwerk Westerbeer met molen De Beer. Tekening van P.G. Westen­berg uit 1815 (Stads­archief Amsterdam).

Bolwerk De Bogt met koren­molen De Vervanger stond aan de zuid­kant van het huidige Zout­keets­plein. Het bolwerk heette De Bogt omdat de stads­muur van hieraf naar het zuiden afboog. Koren­molen De Vervanger werd in 1878 af­gebroken.

Het vroegere Westerplantsoen

In 1845 lag hier een fraai park, het Wester­plantsoen, tussen de bolwerken tot aan de Haar­lemmer­poort. Het had een indruk­wekkende toegangs­poort, een zomer­theater en een herberg die Welgelegen heette, min of meer waar nu het Zout­keets­plein is. Amsterdam’s eerste woning­bouw­vereniging, de Ver­eeni­ging ten Behoeve der Arbeiders­klasse (VAK), bouwde hier haar eerste grote blok van gezondere huizen voor arbeiders in 1858.

Hoofdingang van de herberg Wel­gelegen in 1863, in wat toen het Wester­plantsoen was (Stads­archief Amsterdam).

Toen dit blok werd gebouwd heette de straat nog Smallepad — de plek was gekozen vanwege het nabij­gelegen groene park en de frisse lucht. Het blok is nu een rijks­monument, maar het vroegere park werd helemaal verwijderd — inclusief de restanten van de voor­malige bolwerken — voor de aanleg van het Wester­kanaal (de huidige Houtman­kade) in 1875 en de spoor­banen in 1878, beide op bevel van de regering onder leiding van Thorbecke (1798-1872).

Houtmankade met Wester­kanaal, kijkend naar het noorden richting het IJ, verderop het Pont­steiger­gebouw (juli 2022).

Een vroegere lagere school uit 1924 (nu woningen en bedrijven), op de hoek van de Korte Zout­keets­gracht en de Plancius­straat, heet Smalle Pad, een herinnering aan de oude straatnaam. Die werd ontworpen door C. Kruyswijk in Amster­damse School­stijl en is een gemeen­telijk monument.

Nieuwe Teertuinen

De Nieuwe Teer­tuinen is een kade ten noorden van het Haar­lemmer­plein, parallel aan de Plancius­straat. Hoewel de kade offi­cieel niet op het Prinsen­eiland ligt maar aan de rand ervan, is hij toch on­los­makelijk verbonden met de geschie­denis van het eiland. Van hieraf leidt de Sloter­dijker­brug naar het Prinsen­eiland, over de Prinsen­eilands­gracht. Aan de noord­kant van de Nieuwe Teer­tuinen maakt de straat een bocht naar het westen (als de Tweede Breeuwers­straat) om uit te komen op de Plancius­straat.

Nieuwe Teer­tuinen in 1816, kijkend in de richting van de Haar­lemmer Hout­tuinen. Links de Sloter­dijker­brug over de Prinsen­eilands­gracht. Zes wind­assen op de voor­grond. Tekening van Gerrit Lamberts (Stads­archief Amsterdam).

Zoals de naam al aan­geeft hadden op de Nieuwe Teer­tuinen (voorheen Sloter­dijks­gracht) teer­kokers en teer­verkopers hun handel sinds 1643. Dit waren de nieuwe teer­tuinen, de oude teer­tuinen waren eerst bij het Kamper­hoofd, een 16e eeuws bolwerk bij de Schreiers­toren in het centrum van de stad. Deze nieuwe kade lag net buiten de stads­muur, want de stad wilde de teer­kokers niet in de stad zelf hebben vanwege het voort­durende brand­gevaar. Teer werd ook verpakt en verkocht aan de andere kant van de gracht, op het Prinsen­eiland, waar tot 1920 een teerkoker zat.

Vroegere pak­huizen aan de Nieuwe Teer­tuinen (juli 2022).

Naast de teer­kokers werden hier ook een aantal pak­huizen gebouwd, waarvan een deel werd vervangen door woningen na 1900. De 18e eeuwse pak­huizen (later veranderd in apparte­menten) op de nummers 11A, 12A, 13A en 14A en het huis de Roo Vos op nummer 24 zijn rijks­monumenten. De pak­huizen behoorden aan het Gulden Veem en werden voor­name­lijk gebruikt voor de opslag van tabak tot de jaren 1950.

Planciusschool uit 1917 op Nieuwe Teer­tuinen 17 (juli 2022).

De Planciusschool uit 1917 werd betaald door de HIJSM (Hollandsche IJzeren Spoorweg-Maat­schappij) als compensatie voor de afbraak van de vroegere school op de Schieman­straat. Gedurende de jaren 1970 werd de school gesloten — er zit nu een kinder­opvang in en verschil­lende werk­plaatsen. Het gebouw is een gemeen­te­lijk monument.

De Roo Vos

Huis De Roo Vos werd in 1765 gebouwd en is een rijks­monument — in de laatste eeuw was het achter­een­volgens een teer­kokerij, een zeep­fabriek, een drukker en een zeil­maker. Na een brand in 1936 werd het gebouw gerestau­reerd, opnieuw in 1998. Op dit adres, Nieuwe Teer­tuinen 24, werd het eerste gedrukte exemplaar van de verboden verzets­krant Het Parool gedrukt op 11 augustus 1941, tijdens de Tweede Wereld­oorlog.

De Roo Vos uit 1765 op Nieuwe Teer­tuinen 24 (juli 2022).

Planciusstraat

De schans langs de Smalle­pads­gracht heette na 1875 de Plancius­straat. Deze straat, tussen de Weste­lijke Eilanden en het Wester­kanaal, begint bij het Haar­lemmer­plein en gaat verder na het spoor­weg­viaduct tot aan de Zout­keets­gracht. Het Plancius­blok uit 1856-1858 (van de Vereeniging ten Behoeve der Arbeiders­klasse) aan de Plancius­straat 8-18, Houtman­straat 1-93, is 220 m lang en 12 m breed en het bevat 120 apparte­menten.

Het gebouw werd ontworpen door architect P.J. Hamer (1812-1887), die als opzichter was aan­gesteld voor de gebouwen van de Hervormde Gemeente. De apparte­menten waren aan­gesloten op de pas aangelegde drink­water­leiding uit de Water­leiding­duinen, een unicum destijds. Het blok werd in 2007 gereno­veerd en is een rijks­monument.

Planciusstraat gezien naar het zuid­westen vanuit de Eerste Breeuwers­straat (juli 2022).

De VAK koos dit gebied in de uiterste noord­west­hoek van de stad om betere woningen voor arbeiders te bouwen, deels omdat het gebied bij de Singel al snel in gebruik was bij de meer wel­gestelden, deels vanwege de groene omgeving dankzij het Wester­plantsoen langs de vroegere bolwerken. Er was dringend behoefte aan woningen voor arbeiders in dat gebied vanwege de vele industrie daar en op de Weste­lijke Eilanden, evenals voor het personeel van het Willems­poort trein­station (in gebruik tot 1878).

Helaas waren de huren vaak te gortig voor veel arbeiders en boven­dien verspreidden de vele (vaak ongeoorloofde) industrieën daar een ondraag­lijke stank, ondanks het nabij­gelegen park — deze bedrijvig­heid werd later door de stad gesloten of brandde af, waardoor de situatie na 1862 beter werd. Aan de west­kant van het blok was het Wester­plantsoen aan­gelegd in Engelse land­schaps­stijl, maar dat park werd al in 1875 weer afge­broken toen het Wester­kanaal werd gegraven.

Salem Wijkgebouw van de Hervormde Gemeente op de Plancius­straat 69-71 (juli 2022).

Wijkgebouw Salem van de Nederlands Hervormde Gemeente op de Planciusstraat 69-71 opende in 1910. Het werd gebruikt voor vergade­ringen en gods­dienst­onderwijs en er was een wijk­zuster gevestigd. De bovenste verdiepingen hadden drie apparte­menten. Later zaten hier een meubel­zaak en een bedden­winkel.

Smallepadsgracht

Aan de noordkant van de Nieuwe Teer­tuinen, ten westen van het Realen­eiland, ligt de Smalle­pads­gracht — zonder kades of bruggen — die de Zout­keets­gracht met de Prinsen­eilands­gracht verbindt. Aangelegd in de 17e eeuw was dit oor­spronke­lijk meer een helling met scheeps­werfjes, werk­plaatsen, fabrieken en een groot pakhuis.

Smallepadsgracht gezien vanaf de Nieuwe Teer­tuinen naar het noorden (juni 2022).

In 1680 brandden drie lijn­banen hier af. Eén van de scheeps­werven hier was van de bekende scheeps­timmer­man Haring Booy, eigenaar van het gebouw Drie Gekroonde Haringen op Realen­eiland.

Smallepadsgracht, kijkend naar het zuiden vanaf de Zout­keets­brug (juni 2020).

Zoutkeetsbrug

Nadat het Wester­kanaal was gegraven werd de Zout­keets­gracht in 1877 verlengd tot aan dat kanaal. Hierdoor werd de Plancius­straat van de nog te bebouwen Zee­helden­buurt ten noorden afgesloten. Er werd in 1878 een brug aan­gelegd om de twee wijken met elkaar te verbinden — hij werd vervangen in 1912 en nog eens in 1966.

Zoutkeetsbrug aan de noord­kant van de Plancius­straat, kijkend naar het oosten langs de Zout­keets­gracht (juli 2022).

Gezicht vanaf de Nieuwe Teer­tuinen langs de Prinsen­eilands­gracht naar de Realen­gracht en Smalle­pads­gracht (juni 2022).