English
Nederlands
Oud-Sloterdijk
Het vroegere dorp Sloterdijk is sinds 1921 onderdeel van de stad Amsterdam, gelegen in het stadsdeel Amsterdam-West, zo’n 3 km ten westen van de stadskern. Gelukkig is er nog iets blijven staan van het oude dorp, ingeklemd als het is tussen de oude stad en de grote bedrijfsterreinen, aan de andere kant van de ringweg A10 in het westen en aan de andere kant van de spoorbaan in het noorden. Voordat het in 1921 door Amsterdam werd geannexeerd was het dorp onderdeel van de gemeente Sloten, die Sloten, Sloterdijk, Oud-Osdorp en wat kleinere nederzettingen omvatte.
Sloterdijkerweg, het dorp Sloterdijk gezien in zuidelijke richting langs de oude Spaarndammerdijk (mei 2022).
Geschiedenis van de omgeving
In de 13e eeuw werd de Spaarndammerdijk aangelegd om dit gebied te beschermen tegen het (soms onstuimige) water van het open IJ, toen nog een zeearm. De vroegere kleine rivier Slooter kreeg een dam en een kleine haven, waardoor er handel in landbouwproducten ontstond. Het nabijgelegen Slootermeer, zo’n 5 km naar het zuiden, was rijk aan vis. In 1465 kreeg het dorp het privilege om een eigen waag te bouwen van landheer Filips de Goede (1396-1467), Hertog van Bourgondië. Vanaf dat moment heette het dorp Slooterdyck.
Onder de lens het dorp Sloterdijk, detail van een kaart uit 1746 van het Hoogheemraadschap Rijnland.
Op de kaart hierboven ligt het dorp nog aan een inham van het IJ. Vanuit Amsterdam (in groen) de oude Haarlemmerdijk, die bij het dorp de Sloterdijk heette en verderop de Spaarndammerdijk. De kaarsrechte zwarte lijn is de Haarlemmer Trekvaart, een kanaal voor trekschuiten naar Haarlem, gegraven in 1631. Rechts daarvan het dorp Halfweg, letterlijk halfweg tussen Amsterdam en Haarlem.
Petruskerk
De oorspronkelijk katholieke kerk werd waarschijnlijk vóór 1450 gebouwd, maar daar zijn geen gegevens meer van. Omdat het dorp Sloterdijk aan de rand van het IJ vlak bij Amsterdam lag, was het vaak doelwit van aanvallen bij gevechten. De kerk werd in 1572 in brand gestoken bij een aanval van de Watergeuzen, een groep Hollandse edelen die sinds 1566 op zee tegen de Spaanse overheersing vochten als piraten.
De Petruskerk uit 1664 met zijn 15e eeuwse toren, in het vroegere dorp Sloterdijk, nu omgeven door de Amsterdamse uitbreidingen. In 1811 trouwden hier in deze kerk de grootouders van Vincent van Gogh (mei 2022).
Na herstel werd het een protestantse kerk in 1578 bij de Alteratie, vanaf dan Petruskerk (dus zonder de Sint toevoeging). Herbouwd en gerestaureerd in 1664 is de kerk sinds die tijd vrijwel hetzelfde gebleven — de 15e eeuwse kerktoren werd in de bouw verwerkt. Kort daarna werd het nabijgelegen Slotermeer gedempt en ingepolderd, waardoor Sloterdijk op het droge land rond Amsterdam kwam te liggen.
In 1967 werd een Stichting opgericht om de Petruskerk en het resterende dorpsgezicht te behouden — zij konden na lang vechten en onderhandelen de kerk en bijgebouwen kopen in 1978. De kerk is sinds 1979 een Rijksmonument. De hele plek werd tussen 1980 en 1992 uitgebreid opgeknapt en gerestaureerd.
Petruskerk kerkhof
Het kerkhofje van de Petruskerk is uniek voor Amsterdam vanwege zijn bovengrondse tombes — begraven boven de grond was in Amsterdam niet mogelijk, maar hier wel, sinds de 17e eeuw. Deze manier van begraven werd voornamelijk gekozen door welgestelde Amsterdammers.
Het kleine kerkhofje van de Petruskerk in Sloterdijk. Humor bij het begraven — één van de tombes heeft de tekst op het timpaan: “Het is hier beter dan in het verleden, geen buren boven noch beneden” (mei 2022).
De tombe op de foto hierboven werd gebouwd voor Lucas Jonker, eigenaar van een fabriek op Bickerseiland (beroemd vanwege de Reus van Bickerseiland). Nadat de laatste erfgenaam in Spanje de rechten afstond, is de tombe nu van een Amsterdamse zakenman, die op de Keizersgracht woont en die de tekst in vergulde letters liet aanbrengen.
Dirk van den Broek (1924-2020), eigenaar van de supermarktketen, kocht hier een tombe om de restauraties te steunen. Hij had in 1942 een melkwinkel geopend op het Mercatorplein, die in 1948 de eerste zelfbedieningswinkel in Amsterdam werd. Zijn ouders hadden in deze kerk een bankje en hij was er zelf gedoopt en getrouwd.
Kijkje langs de Petruskerk vanaf de dijk in Sloterdijk, in de richting van de Haarlemmerweg. Op de achtergrond zie je het voormalige hoofdkantoor van verzekeraar Achmea, het vroegere “kantoorkasteel” nu veranderd in apartementen (mei 2022).
De weg naar Haarlem
Toen de Haarlemmertrekvaart in 1632 werd gegraven nam de welvaart in het dorp toe, mede omdat ze een tolhek langs het jaagpad plaatsten. Spoedig bouwden veel welgestelde Amsterdammers zomerhuizen langs deze nieuwe weg van Amsterdam naar Haarlem. In 1839 vertrok vanaf het station in Sloterdijk de allereerste trein in Nederland, richting Haarlem.
De spoorbaan (parallel aan de trekvaart) betekende het einde van de trekschuiten, de laatste vertrok in 1883. Het spoorwegstation stond van 1890 tot 1905 in het dorp. Het latere station uit 1956 werd in 1985 naar het noordwesten verplaatst, langs een nieuwe spoorbaan richting Zaandam, die in 1983 in gebruik was genomen.
Gezicht op het dorp Sloterdijk in 1693 (Stadsarchief Amsterdam).
Vanaf 1882 kwam er een stoomtram, gevolgd door een paardentram, tussen het dorp en Amsterdam, die in 1916 door een elektrische tram werd vervangen. Van 1904 tot 1957 was er ook een elektrische tram van Amsterdam naar Haarlem en Zandvoort. Vanaf 1982 reden de gemeentetrams tussen het dorp en de stad.
Gered door de graven
Tegenwoordig herinnert bijna niets eraan dat dit kleine dorp ooit aan de rand van het IJ lag. Ten noorden werd een flink stuk van het IJ ingepolderd en veranderd in een industrieterrein, de nieuwe havens werden meer naar het noorden en noordwesten verplaatst. De aanleg van het treinstation Sloterdijk in het dorp in 1956, de aanleg van de Coentunnelweg (A10) in 1962-1968 en de geplande grote industrieterreinen in het Westelijk Havengebied beloofden niet veel goeds voor het dorp. Sloterdijk was al bijna helemaal opgeslokt door het stadsdeel Amsterdam-West.
Luchtfoto van de omgeving van Sloterdijk in 1975. Verticaal de ringweg (A10), midden horizontaal de Haarlemmer Trekvaart. Rechts het oude dorp Sloterdijk, rechtsboven en links de toekomstige bedrijventerreinen (Stadsarchief Amsterdam).
In 1968 besloot het kerkbestuur de kerk te sluiten en met de bijgebouwen te verkopen. De volgende tien jaar werd er niets aan onderhoud gedaan en raakte de kerk in verval. De nieuwe plannen van de gemeente voor het Westelijk Havengebied dreigden het dorp compleet van de kaart te vegen ten behoeve van industrie en kantoren. Dus werd er in 1968 een Stichting in het leven geroepen om de kerk en de overgebleven omringende gebouwen te bewaren.
Er waren veel bestaande grafrechten op het kerkhofje, ooit verkocht “voor onbepaalde tijd”, en dat hielp de Stichting bij hun streven de kerk te redden. De rechter bepaalde dat deze grafrechten gerespecteerd moesten worden en dus moest de stad haar sloopplannen opgeven. In 1978 werd de Stichting de eigenaar voor de symbolische som van 1 gulden, op voorwaarde dat de kerk en de bijgebouwen zouden worden bewaard en gerestaureerd.
Het landschap rond dit mooie kerkje en de paar overgebleven huizen eromheen is in de loop van de tijd weliswaar drastisch veranderd, maar het staat er nog trots, midden in een hersteld dorpsgezicht uit vroeger tijden.
Molenwerf in Sloterdijk, kijkend naar het westen in de richting van de nieuwe bedrijfsterreinen van Sloterdijk. Dit kleine pleintje was eerst het treinstation Sloterdijk-Zuid. Het beeld heet “De verdwenen boer”. Oud-Sloterdijk ligt rechts (mei 2022).
Er loopt nu een fietspad waar eerst de treinrails lagen. De Molenwerf, ooit het pleintje voor het vroegere treinstation, is nu een stukje grasland. Sinds 2005 staat hier het beeld “De verdwenen boer” van Karel Gomes, ter herinnering aan de boerenfamilies die moesten wijken voor alle stadsuitbreidingen.
Fotogalerij van Oud-Sloterdijk (mei 2022)
Ten oosten van het oude dorp Sloterdijk ligt het volkstuinencomplex Sloterdijkermeer, waarover ik het in een latere blogpost zal hebben.
If you see this after your page is loaded completely, leafletJS files are missing.
