Old Sloterdijk village , Amsterdam

Oud-Sloterdijk

Het vroegere dorp Sloter­dijk is sinds 1921 onder­deel van de stad Amsterdam, gelegen in het stads­deel Amster­dam-West, zo’n 3 km ten westen van de stadskern. Gelukkig is er nog iets blijven staan van het oude dorp, ingeklemd als het is tussen de oude stad en de grote bedrijfs­terreinen, aan de andere kant van de ring­weg A10 in het westen en aan de andere kant van de spoor­baan in het noorden. Voordat het in 1921 door Amster­dam werd geannexeerd was het dorp onder­deel van de gemeente Sloten, die Sloten, Sloter­dijk, Oud-Osdorp en wat kleinere neder­zettingen omvatte.

Sloterdijkerweg, Amsterdam, het dorp Sloterdijk gezien langs de oude Spaarndammerdijk

Sloter­dijker­weg, het dorp Sloter­dijk gezien in zuide­lijke richting langs de oude Spaarn­dammer­dijk (mei 2022).

Geschiedenis van de omgeving

In de 13e eeuw werd de Spaarn­dammer­dijk aan­gelegd om dit gebied te beschermen tegen het (soms onstuimige) water van het open IJ, toen nog een zeearm. De vroegere kleine rivier Slooter kreeg een dam en een kleine haven, waardoor er handel in land­bouw­producten ontstond. Het nabij­gelegen Slooter­meer, zo’n 5 km naar het zuiden, was rijk aan vis. In 1465 kreeg het dorp het privilege om een eigen waag te bouwen van land­heer Filips de Goede (1396-1467), Hertog van Bour­gondië. Vanaf dat moment heette het dorp Slooter­dyck.

Het dorp Sloterdijk, Amsterdam, detail van een kaart uit 1746

Onder de lens het dorp Sloter­dijk, detail van een kaart uit 1746 van het Hoog­heem­raad­schap Rijnland.

Op de kaart hierboven ligt het dorp nog aan een inham van het IJ. Vanuit Amster­dam (in groen) de oude Haar­lemmer­dijk, die bij het dorp de Sloter­dijk heette en verderop de Spaarn­dam­mer­dijk. De kaars­rechte zwarte lijn is de Haar­lemmer Trek­vaart, een kanaal voor trek­schuiten naar Haarlem, gegraven in 1631. Rechts daarvan het dorp Halfweg, letter­lijk half­weg tussen Amster­dam en Haarlem.

Petruskerk

De oor­spronke­lijk katholieke kerk werd waar­schijn­lijk vóór 1450 gebouwd, maar daar zijn geen gegevens meer van. Omdat het dorp Sloter­dijk aan de rand van het IJ vlak bij Amster­dam lag, was het vaak doel­wit van aan­vallen bij gevechten. De kerk werd in 1572 in brand gestoken bij een aanval van de Water­geuzen, een groep Hollandse edelen die sinds 1566 op zee tegen de Spaanse over­heer­sing vochten als piraten.

De Petruskerk in Sloterdijk, Amsterdam

De Petrus­kerk uit 1664 met zijn 15e eeuwse toren, in het vroegere dorp Sloter­dijk, nu omgeven door de Amster­damse uit­brei­dingen. In 1811 trouwden hier in deze kerk de groot­ouders van Vincent van Gogh (mei 2022).

Na herstel werd het een protes­tantse kerk in 1578 bij de Alteratie, vanaf dan Petrus­kerk (dus zonder de Sint toe­voeging). Her­bouwd en gerestau­reerd in 1664 is de kerk sinds die tijd vrijwel hetzelfde gebleven — de 15e eeuwse kerk­toren werd in de bouw verwerkt. Kort daarna werd het nabij­gelegen Sloter­meer gedempt en in­gepol­derd, waardoor Sloter­dijk op het droge land rond Amsterdam kwam te liggen.

In 1967 werd een Stichting opgericht om de Petrus­kerk en het resterende dorps­gezicht te behouden — zij konden na lang vechten en onder­handelen de kerk en bij­gebouwen kopen in 1978. De kerk is sinds 1979 een Rijks­monument. De hele plek werd tussen 1980 en 1992 uitge­breid opgeknapt en gere­staureerd.

Petruskerk kerkhof

Het kerkhofje van de Petrus­kerk is uniek voor Amster­dam vanwege zijn boven­grondse tombes — begraven boven de grond was in Amster­dam niet mogelijk, maar hier wel, sinds de 17e eeuw. Deze manier van begraven werd voor­name­lijk gekozen door wel­gestelde Amster­dammers.

Kerkhofje van de Petruskerk in Sloterdijk, Amsterdam

Het kleine kerk­hofje van de Petrus­kerk in Sloter­dijk. Humor bij het begraven — één van de tombes heeft de tekst op het timpaan: “Het is hier beter dan in het verleden, geen buren boven noch beneden” (mei 2022).

De tombe op de foto hier­boven werd gebouwd voor Lucas Jonker, eigenaar van een fabriek op Bickers­eiland (beroemd vanwege de Reus van Bickerseiland). Nadat de laatste erf­genaam in Spanje de rechten afstond, is de tombe nu van een Amster­damse zaken­man, die op de Keizers­gracht woont en die de tekst in vergulde letters liet aan­brengen.

Dirk van den Broek (1924-2020), eigenaar van de super­markt­keten, kocht hier een tombe om de restau­raties te steunen. Hij had in 1942 een melk­winkel geopend op het Mercator­plein, die in 1948 de eerste zelf­bedienings­winkel in Amster­dam werd. Zijn ouders hadden in deze kerk een bankje en hij was er zelf gedoopt en getrouwd.

Sloterdijk, Amsterdam, kijkje langs de Petruskerk in de richting van de Haarlemmerweg

Kijkje langs de Petrus­kerk vanaf de dijk in Sloter­dijk, in de richting van de Haar­lemmer­weg. Op de achter­grond zie je het voor­malige hoofd­kantoor van verze­keraar Achmea, het vroegere “kantoor­kasteel” nu veranderd in aparte­menten (mei 2022).

De weg naar Haarlem

Toen de Haar­lemmer­trek­vaart in 1632 werd gegraven nam de wel­vaart in het dorp toe, mede omdat ze een tol­hek langs het jaag­pad plaatsten. Spoedig bouwden veel wel­gestelde Amster­dammers zomer­huizen langs deze nieuwe weg van Amster­dam naar Haarlem. In 1839 vertrok vanaf het station in Sloter­dijk de aller­eerste trein in Neder­land, richting Haarlem.

De spoor­baan (parallel aan de trek­vaart) betekende het einde van de trek­schuiten, de laatste vertrok in 1883. Het spoor­weg­station stond van 1890 tot 1905 in het dorp. Het latere station uit 1956 werd in 1985 naar het noord­westen verplaatst, langs een nieuwe spoor­baan richting Zaandam, die in 1983 in gebruik was genomen.

Het dorp Sloterdijk bij Amsterdam in 1693

Gezicht op het dorp Sloter­dijk in 1693 (Stads­archief Amsterdam).

Vanaf 1882 kwam er een stoom­tram, gevolgd door een paarden­tram, tussen het dorp en Amsterdam, die in 1916 door een elek­trische tram werd vervangen. Van 1904 tot 1957 was er ook een elek­trische tram van Amsterdam naar Haarlem en Zandvoort. Vanaf 1982 reden de gemeente­trams tussen het dorp en de stad.

Gered door de graven

Tegen­woordig herinnert bijna niets eraan dat dit kleine dorp ooit aan de rand van het IJ lag. Ten noorden werd een flink stuk van het IJ ingepolderd en veranderd in een industrie­terrein, de nieuwe havens werden meer naar het noorden en noord­westen verplaatst. De aanleg van het trein­station Sloter­dijk in het dorp in 1956, de aanleg van de Coen­tunnel­weg (A10) in 1962-1968 en de geplande grote industrie­terreinen in het Weste­lijk Haven­gebied beloofden niet veel goeds voor het dorp. Sloter­dijk was al bijna hele­maal op­geslokt door het stads­deel Amsterdam-West.

Luchtfoto van de omgeving van Sloterdijk, Amsterdam, in 1975

Luchtfoto van de omgeving van Sloter­dijk in 1975. Verticaal de ring­weg (A10), midden horizon­taal de Haar­lemmer Trek­vaart. Rechts het oude dorp Sloter­dijk, rechts­boven en links de toe­komstige bedrijven­terreinen (Stads­archief Amsterdam).

In 1968 besloot het kerk­bestuur de kerk te sluiten en met de bij­gebouwen te verkopen. De volgende tien jaar werd er niets aan onder­houd gedaan en raakte de kerk in verval. De nieuwe plannen van de gemeente voor het Weste­lijk Haven­gebied dreigden het dorp compleet van de kaart te vegen ten behoeve van industrie en kantoren. Dus werd er in 1968 een Stichting in het leven geroepen om de kerk en de over­ge­bleven omringende gebouwen te bewaren.

Er waren veel bestaande graf­rechten op het kerk­hofje, ooit verkocht “voor onbepaalde tijd”, en dat hielp de Stichting bij hun streven de kerk te redden. De rechter bepaalde dat deze graf­rechten geres­pecteerd moesten worden en dus moest de stad haar sloop­plannen opgeven. In 1978 werd de Stichting de eigenaar voor de symbolische som van 1 gulden, op voor­waarde dat de kerk en de bij­gebouwen zouden worden bewaard en geres­taureerd.

Het landschap rond dit mooie kerkje en de paar over­gebleven huizen eromheen is in de loop van de tijd weliswaar drastisch veranderd, maar het staat er nog trots, midden in een hersteld dorps­gezicht uit vroeger tijden.

Molenwerf in Sloterdijk, Amsterdam, kijkend naar het westen

Molenwerf in Sloter­dijk, kijkend naar het westen in de richting van de nieuwe bedrijfs­terreinen van Sloter­dijk. Dit kleine pleintje was eerst het trein­station Sloter­dijk-Zuid. Het beeld heet “De verdwenen boer”. Oud-Sloterdijk ligt rechts (mei 2022).

Er loopt nu een fiets­pad waar eerst de trein­rails lagen. De Molen­werf, ooit het pleintje voor het vroegere trein­station, is nu een stukje grasland. Sinds 2005 staat hier het beeld “De verdwenen boer” van Karel Gomes, ter herinnering aan de boeren­families die moesten wijken voor alle stads­uit­breidingen.

Fotogalerij van Oud-Sloterdijk (mei 2022)

Ten oosten van het oude dorp Sloter­dijk ligt het volks­tuinen­complex Sloter­dijker­meer, waarover ik het in een latere blog­post zal hebben.

Travelers' Map is loading...
If you see this after your page is loaded completely, leafletJS files are missing.