Nieuwezijds Kapel op het Rokin
Van 1345 tot 1578 was adres Rokin 78-82 de bestemming voor grote aantallen katholieke toeristen vanuit heel Europa. Het is nu best moeilijk voor te stellen, omdat tegenwoordig de nogal ongepaste Amsterdam Dungeon is gevestigd in deze protestantse kerk uit 1908, die een eerdere katholieke kapel verving. De kerk, officieel de Nieuwezijds Kapel, ligt verscholen achter een muur van winkels op het Rokin en de Kalverstraat. Alleen het dak (zichtbaar achter de gevels van de winkels) en de oude zij-ingangen op de Enge Kapelsteeg en Wijde Kapelsteeg, duiden op de aanwezigheid van een kerk hier.

Rokin 78-82 vanaf de overkant van de straat. Links de Enge Kapelsteeg. Achter de gevels het dak van de kerk (juli 2022).
Dit was ooit de plek waar de Heilige Stede stond, een kapel gebouwd tussen 1346 en 1347, ter viering van het zogeheten Mirakel van Amsterdam. De kapel, door stadsbranden verwoest in 1421 en 1452 en elke keer weer groter herbouwd, werd in 1578 een protestantse kerk. De protestantse eigenaren braken de (toen al flink bouwvallige) katholieke kapel in 1908 af en bouwden op die plek een kleinere kerk in 1912, omringd door winkels. Sinds 2006 zit hier de Amsterdam Dungeon, een horror pretpark, dat pretendeert wat Amsterdamse geschiedenis te tonen via interactief theater.

Zij-ingang op de Enge Kapelsteeg, Amsterdam, ooit de hoofdingang van de Kapel van de Heilige Stede (juli 2022).

Zij-ingang op de Wijde Kapelsteeg. Van de zijkanten is de kerk net zichtbaar achter de omringende panden (februari 2022).
Het Mirakel van Amsterdam uit 1345
Het Mirakel van Amsterdam vertelt hoe op 15 mei 1345 visser Ysbrant Domme heel ziek was in zijn huis op de Kalverstraat. Hij vreesde voor zijn leven en liet dus de priester van de Oude Kerk komen, van wie hij het sacrament met de hostie kreeg. Omdat de zieke moest overgeven, werd het braaksel met de hostie in het haardvuur gegooid. De volgende morgen vond de meid de hostie ongeschonden in de haard en liet dit aan de priester weten, die de hostie meenam naar de kerk. Maar de hostie keerde op wonderbaarlijke wijze terug naar het huis van de zieke.
Nadat dit drie keer achter elkaar was gebeurd, vroegen de Graaf van Holland en de Amsterdamse burgemeester om een gedegen onderzoek van de kwestie. De hulpbisschop van Utrecht, Nythardus, erkende het vervolgens als een officieel wonder en in 1378 verklaarde Paus Clemens IV de plek heilig en de verering legitiem. Het wonder werd bekend door heel Europa. Ieder jaar werd er een grote Sacramentsprocessie gehouden, van de Kalverstraat naar de Oude Kerk.

Onder de lens de Kapel van de Heilige Stede in 1544, op een kaart van Cornelis Anthonisz (Rijksmuseum).
Kapel van de Heilige Stede
Het nieuws verspreidde zich door de stad en de plek — Kalverstraat 97, hoek Wijde Kapelsteeg — trok al gauw de eerste pelgrims aan naar een kapel die hier in 1347 om de haard heen werd gebouwd. Vanaf dan werd dit de Heilige Stede genoemd. Aflaten werden aangeboden aan wie de plek van het mirakel bezocht of financieel bijdroeg aan de kapel. Maar zes maanden na het mirakel was de onverwoestbare hostie al flink aan het aftakelen. Eén van de Utrechtse bisschoppen beschreef de hostie in november 1346 als best behoorlijk aangetast.
De parochie kreeg echter het recht om regelmatig een nieuwe hostie in te wijden (de hostie werd bewaard in een zilveren monstrans), om de voortgang van de verering en het enthousiasme voor het mirakel veilig te stellen. Zowel de kerk als de stad profiteerden flink van de toegenomen pelgrimstochten, waarbij ook relikwieën (zoals as uit de haard) en allerlei andere artikelen werden verkocht. De laatste versie van de hostie ging verloren toen de kapel werd vernield bij de Beeldenstorm in 1566.

De Kapel van de Heilige Stede in 1544, Rokin links en Kalverstraat rechts (Stadsarchief Amsterdam).
Pelgrimage
In het diepreligieuze middeleeuwse Europa werden veel van deze sacramentswonderen gemeld, die dan pelgrims aantrokken, op zoek naar genezing van ziekte, of om boete te doen voor de één of andere zonde. Er werden al snel allerlei wonderbaarlijke genezingen aan de hostie van de Heilige Stede toegeschreven en het aantal bezoekers groeide. Maar het 14e eeuwse Amsterdam was nog maar een klein stadje, niet klaar voor deze grote menigtes.
Om de toevloed in goede banen te leiden werd de belangrijkste pelgrimsroute beter aangelegd, vanaf het dorp Sloten langs de Heiligeweg (toen nog Overtoomse Vaart, de huidige Overtoom) richting de stadsmuur en verder naar de Heilige Stede. Herbergen en taveernes werden langs die weg gebouwd. De Heiligeweg tussen Koningsplein en Kalverstraat is nog een overblijfsel van die oude pelgrimsroute.

Detail van een kaart uit 1615 van Hoogheemraadschap Rijnland door Floris Balthasarsz van Berkenrode. Daarop de pelgrimsroute langs de Sloterweg en Overtoom (toen nog Heiligewegsvaart), richting Heiligeweg en de Heilige Stede aan het Rokin.
De hostie werd nog beroemder toen bij stadsbranden in 1421 en 1452 de hele kapel afbrandde maar de hostie naar verluid weer gespaard bleef. Er kwam een grote jaarlijkse sacramentsprocessie en markt om het Mirakel van Amsterdam te vieren. Onder de pelgrims waren ook veel beroemde bezoekers, zoals de Habsburgse Keizer Maximilliaan I van Oostenrijk (naar wie de Keizersgracht is vernoemd). Hij bezocht de Heilige Stede in 1484, nadat hij een ziekte had overleefd, zijn genezing toegeschreven aan de heilige hostie. Zijn kleinzoon, de Habsburgse Keizer Karel V, kwam in 1515 langs. In 1884 bezocht de Habsburgse Keizerin Sisi het mirakelaltaar in de Begijnhofkapel.

Links: Bidprentje van het Mirakel van Amsterdam (Rijksmuseum)
Rechts: Keizer Maximilliaan I biddend in de Heilige Stede in 1484 (Stadsarchief Amsterdam).
Beeldenstorm & Protestantse Alteratie
Tijdens de Beeldenstorm in 1566 probeerde een groep vrouwen tevergeefs de Heilige Stede tegen de menigte te beschermen, maar vrijwel de hele inhoud van de kerk werd kort en klein geslagen (ook de wonderhaard) — de hostie en monstrans gingen verloren. Op 26 mei 1578 werd in Amsterdam het katholieke stadsbestuur (letterlijk) aan de dijk gezet en daarmee werd de stad officieel protestants (er was toen geen enkele scheiding tussen kerk en staat). Alle katholieke bezittingen (zoals kloosters, kerken en ander onroerend goed) kwamen in protestantse handen. Allerlei publieke katholieke geloofsuitingen, wondervereringen en processies werden verboden.

Protestantse propaganda uit 1566, met daarop de vernieling en opruiming van katholieke afbeeldingen (Rijksmuseum).
De katholieke kapel werd protestants eigendom — hij werd ontheiligd, een tijdlang gebruikt om paarden en goederen in te stallen, en vervolgens hernoemd naar Nieuwezijds Kapel, gebruikt voor protestantse kerkdiensten. Het Begijnhof was daarentegen particulier bezit, dus dat bleef katholiek — hoewel ook hun kapel aan de Engelse Hervormde Kerk werd toegewezen. De functie van sacramentskerk werd overgenomen door een katholieke schuilkerk, aanvankelijk in twee huizen op het Begijnhof.

Nieuwezijds Kapel in 1663, het Rokin nog ongedempt. Links de Enge Kapelsteeg, rechts de Wijde Kapelsteeg. Op de voorgrond liggen de veerboten naar Den Haag en Rotterdam (Collectie Atlas Dreesmann, Stadsarchief Amsterdam).
De Heilige Stede afgebroken in 1908
Omdat de kerk van de stad was en dus een publieke plek, bleven katholieken de kerk (die nu protestants was en een nieuwe naam had gekregen) bezoeken om er te bidden en het mirakel te vereren, tot grote irritatie van de protestantse eigenaren. Ze hadden zelfs weer een begin gemaakt met de oude mirakelprocessie, die steeds meer deelnemers aantrok. Tegen het einde van de 18e eeuw kwam er een scheiding tussen kerk en staat en werd langzamerhand geloofsvrijheid ingevoerd. Er begon een katholieke revival en er werden in de 19e eeuw veel nieuwe katholieke kerken gebouwd.

Nieuwezijds Kapel gezien vanaf de kant van het Rokin tijdens de afbraak in 1908 (Stadsarchief Amsterdam).
In 1890 werd de originele Heilige Stede kapel gesloten vanwege de bouwvalligheid. De katholieken en protestanten stonden weer eens lijnrecht tegenover elkaar — de katholieken wilden de Nieuwezijds Kapel kopen om hun geliefde Heilige Stede te herstellen, de protestanten wilden de oude kerk afbreken om de katholieke revival te remmen (hun motto was “liever puin dan paaps”). Het Amsterdamse stadsbestuur verloor een zes jaar durend proces (1900-1906) waarmee ze de sloop probeerden tegen te houden — maar er was destijds geen enkele wettelijke monumentenbescherming.
Hoewel alle kerkgebouwen eeuwenlang stadseigendom waren geweest en op kosten van de stad waren onderhouden, werden gedurende de Franse periode (1794-1814) alle kerkgebouwen overgedragen aan de verschillende kerkelijke genootschappen (met uitzondering van de torens). Dus werd in 1908, onder luid cultureel en religieus protest, de Nieuwezijds Kapel (de vroegere Heilige Stede) toch met de grond gelijk gemaakt. Delen van de gesloopte kerk werden door de stad opgeslagen en uiteindelijk gebruikt voor de Mirakelkolom. De dakruiter van de kerk verhuisde naar het dak van schuilkerk De Papegaai op de Kalverstraat.

Mirakelkist van 1500-1520. Men dacht dat in deze kist de hostie was bewaard (aan de kist werden genezingen toegedicht) — maar het bleek een archiefkist van het Sacramentsgilde, verantwoordelijk voor onderhoud van het altaar (Amsterdam Museum).
De nieuwe Nieuwezijds Kapel
Na de sloop werd hier een compleet nieuw blok neergezet van 1908 tot 1912, tussen Rokin en Kalverstraat, met een nieuwe (kleinere) protestantse kerk, omgeven door winkels, ontworpen door architect C.B. Posthumus Meyjes in Eclectische stijl. Het complex is sinds 2001 een Rijksmonument. De huizen op Rokin nrs. 74 en 76 werden ingesloten, maar maken geen deel uit van het complex. Boven de ingang op het Rokin staat een tekst uit Spreuken: Justus Ut Leo Confidit (de rechtvaardige is moedig als een leeuw).

Doorsnede en vloerplan van de Nieuwezijds Kapel door architect C.B. Posthumus Meyjes, 1909 (Stadsarchief Amsterdam).
Kunsthandel E.J. van Wisselingh was in 1912 één van de eersten in het nieuwe gebouw, tot ze in 1983 naar Haarlem verhuisden — hun naam staat nog op de voorgevel. Het deel aan de Kalverstraat werd tot 1973 door modehuis Gerzon gebruikt.

Façade met winkels van de Nieuwezijds Kapel op het Rokin (februari 2022).
De Nederlandse Hervormde Gemeente gebruikte de kerk tot het begin van de jaren 1970. Het gebouw was van 1977 tot 1982 een Turkse moskee, later een partycentrum van 1982 tot 1990. In 2005 werd de kerk verbouwd tot themapark Amsterdam Dungeon, beheerd door de Britse onderneming Merlin.

Interieur van de Nieuwezijds Kapel in april 2005, het Bureau Monumenten en Archeologie onderzoekt de originele grafzerkenvloer, voordat de kapel de Amsterdam Dungeon werd (Martin Alberts, Stadsarchief Amsterdam).
Vlak voor de transformatie naar Amsterdam Dungeon, bracht het Bureau Monumentnen en Archeologie de grafzerkenvloer in kaart met honderden grafzerken, sommige van het einde van de 16e eeuw, vele uit de 17e en 19e eeuw. De Hervormde Kerk verkocht het complex in 2007 aan een private monumentenstichting.
Stille Omgang
Rond het midden van maart (de zaterdagnacht nà 12 maart) lopen veel katholieken een stille nachtelijke tocht van ongeveer een uur door Amsterdam, de Stille Omgang. Met tot 10.0000 deelnemers wordt deze route gelopen om het Mirakel van Amsterdam te herdenken, bijna langs dezelfde weg als de sacramentsprocessie, die begon toen de hostie door de priester naar de Oude Kerk was gebracht in 1345 — vanaf het Spui door de Kalverstraat, Nieuwendijk, Prins Hendrikkade, Warmoesstraat, via Nes en Langebrugsteeg terug naar het Spui.

Sacramentsprocessie van Antoon Derkinderen in de Begijnhofkapel.
De officiële katholieke sacramentsprocessie was na 1578 verboden. Weliswaar was de katholieke hiërarchie weer toegestaan in Nederland vanaf 1853, maar religieuze uitingen zoals processies op de openbare weg bleven verboden tot 1983. Om dat verbod te omzeilen werd de processie gehouden zonder gezang, gebed, attributen of speciale kleding, een stille tocht, in 1881 begonnen als particulier initiatief.
Deze mensen hadden een oud document opgeduikeld uit 1651 dat de precieze route beschreef van de processie in de middeleeuwen, wilden de katholieke aanwezigheid herstellen en zelfs ooit de vroegere Heilige Stede terugkopen. Wat uiteindelijk best eens de druppel kan zijn geweest waardoor de protestanten besloten de kerk te slopen en er een nieuwe (nu protestants geboren) kerk voor in de plaats te zetten.
Mirakelkolom
In 1988 werd een Mirakelkolom, 8 m hoog, geplaatst op het Rokin bij de Wijde Kapelsteeg, samengesteld door beeldhouwer Hans ’t Mannetje uit fragmenten van de gesloopte kerk van de Heilige Stede. De kolom was tussen 2001 en 2018 verdwenen vanwege de aanleg van de metro. Een blok aan de voet heeft een verklarende tekst en de kolom rust op 13 m lange funderingspalen.

Mirakelkolom op het Rokin bij de Wijde Kapelsteeg. In de verte het Industriagebouw (februari 2022).

Onderste deel van de Mirakelkolom (februari 2022).

Blok aan de basis van de Mirakelkolom met verklarende tekst (februari 2022).

Kijkje langs het Rokin richting Dam, de Nieuwezijds Kapel links (februari 2022).
If you see this after your page is loaded completely, leafletJS files are missing.