Nieuwezijds Kapel op het Rokin

Van 1345 tot 1578 was adres Rokin 78-82 de bestem­ming voor grote aan­tallen katho­lieke toeristen vanuit heel Europa. Het is nu best moeilijk voor te stellen, omdat tegen­woordig de nogal ongepaste Amsterdam Dungeon is gevestigd in deze protestantse kerk uit 1908, die een eerdere katholieke kapel verving. De kerk, officieel de Nieuwe­zijds Kapel, ligt verscholen achter een muur van winkels op het Rokin en de Kalver­straat. Alleen het dak (zichtbaar achter de gevels van de winkels) en de oude zij-ingangen op de Enge Kapel­steeg en Wijde Kapel­steeg, duiden op de aanwezigheid van een kerk hier.

Rokin 78-82 vanaf de over­kant van de straat. Links de Enge Kapel­steeg. Achter de gevels het dak van de kerk (juli 2022).

Dit was ooit de plek waar de Heilige Stede stond, een kapel gebouwd tussen 1346 en 1347, ter viering van het zogeheten Mirakel van Amsterdam. De kapel, door stads­branden verwoest in 1421 en 1452 en elke keer weer groter herbouwd, werd in 1578 een protestantse kerk. De protestantse eigenaren braken de (toen al flink bouw­vallige) katholieke kapel in 1908 af en bouwden op die plek een kleinere kerk in 1912, omringd door winkels. Sinds 2006 zit hier de Amsterdam Dungeon, een horror pretpark, dat pretendeert wat Amsterdamse geschiedenis te tonen via inter­actief theater.

Zij-ingang op de Enge Kapel­steeg, Amsterdam, ooit de hoofd­ingang van de Kapel van de Heilige Stede (juli 2022).

Zij-ingang op de Wijde Kapel­steeg. Van de zij­kanten is de kerk net zichtbaar achter de omringende panden (februari 2022).

Het Mirakel van Amsterdam uit 1345

Het Mirakel van Amsterdam vertelt hoe op 15 mei 1345 visser Ysbrant Domme heel ziek was in zijn huis op de Kalver­straat. Hij vreesde voor zijn leven en liet dus de priester van de Oude Kerk komen, van wie hij het sacrament met de hostie kreeg. Omdat de zieke moest over­geven, werd het braaksel met de hostie in het haard­vuur gegooid. De volgende morgen vond de meid de hostie ongeschonden in de haard en liet dit aan de priester weten, die de hostie meenam naar de kerk. Maar de hostie keerde op wonder­baarlijke wijze terug naar het huis van de zieke.

Nadat dit drie keer achter elkaar was gebeurd, vroegen de Graaf van Holland en de Amsterdamse burge­meester om een gedegen onder­zoek van de kwestie. De hulp­bisschop van Utrecht, Nythardus, erkende het vervolgens als een officieel wonder en in 1378 verklaarde Paus Clemens IV de plek heilig en de verering legitiem. Het wonder werd bekend door heel Europa. Ieder jaar werd er een grote Sacraments­processie gehouden, van de Kalver­straat naar de Oude Kerk.

Onder de lens de Kapel van de Heilige Stede in 1544, op een kaart van Cornelis Anthonisz (Rijks­museum).

Kapel van de Heilige Stede

Het nieuws verspreidde zich door de stad en de plek — Kalver­straat 97, hoek Wijde Kapel­steeg — trok al gauw de eerste pelgrims aan naar een kapel die hier in 1347 om de haard heen werd gebouwd. Vanaf dan werd dit de Heilige Stede genoemd. Aflaten werden aan­geboden aan wie de plek van het mirakel bezocht of financieel bijdroeg aan de kapel. Maar zes maanden na het mirakel was de onver­woest­bare hostie al flink aan het af­takelen. Eén van de Utrechtse bisschoppen beschreef de hostie in november 1346 als best behoor­lijk aan­getast.

De parochie kreeg echter het recht om regel­matig een nieuwe hostie in te wijden (de hostie werd bewaard in een zilveren monstrans), om de voortgang van de verering en het enthousiasme voor het mirakel veilig te stellen. Zowel de kerk als de stad profiteerden flink van de toe­genomen pelgrims­tochten, waarbij ook relikwieën (zoals as uit de haard) en allerlei andere artikelen werden verkocht. De laatste versie van de hostie ging verloren toen de kapel werd vernield bij de Beelden­storm in 1566.

De Kapel van de Heilige Stede in 1544, Rokin links en Kalver­straat rechts (Stads­archief Amsterdam).

Pelgrimage

In het diep­religieuze middel­eeuwse Europa werden veel van deze sacraments­wonderen gemeld, die dan pelgrims aantrokken, op zoek naar genezing van ziekte, of om boete te doen voor de één of andere zonde. Er werden al snel allerlei wonder­baarlijke genezingen aan de hostie van de Heilige Stede toege­schreven en het aantal bezoekers groeide. Maar het 14e eeuwse Amsterdam was nog maar een klein stadje, niet klaar voor deze grote menigtes.

Om de toe­vloed in goede banen te leiden werd de belang­rijkste pelgrims­route beter aan­gelegd, vanaf het dorp Sloten langs de Heilige­weg (toen nog Overtoomse Vaart, de huidige Overtoom) richting de stads­muur en verder naar de Heilige Stede. Herbergen en taveernes werden langs die weg gebouwd. De Heilige­weg tussen Konings­plein en Kalver­straat is nog een over­blijfsel van die oude pelgrims­route.

Detail van een kaart uit 1615 van Hoog­heem­raad­schap Rijnland door Floris Balthasarsz van Berken­rode. Daarop de pelgrims­route langs de Sloter­weg en Overtoom (toen nog Heiligewegs­vaart), richting Heilige­weg en de Heilige Stede aan het Rokin.

De hostie werd nog beroemder toen bij stads­branden in 1421 en 1452 de hele kapel afbrandde maar de hostie naar verluid weer gespaard bleef. Er kwam een grote jaarlijkse sacraments­processie en markt om het Mirakel van Amsterdam te vieren. Onder de pelgrims waren ook veel beroemde bezoekers, zoals de Habsburgse Keizer Maximilliaan I van Oosten­rijk (naar wie de Keizers­gracht is vernoemd). Hij bezocht de Heilige Stede in 1484, nadat hij een ziekte had over­leefd, zijn genezing toege­schreven aan de heilige hostie. Zijn klein­zoon, de Habsburgse Keizer Karel V, kwam in 1515 langs. In 1884 bezocht de Habsburgse Keizerin Sisi het mirakel­altaar in de Begijnhof­kapel.

Links: Bidprentje van het Mirakel van Amsterdam (Rijks­museum)
Rechts: Keizer Maximilliaan I biddend in de Heilige Stede in 1484 (Stads­archief Amsterdam).

Beeldenstorm & Protestantse Alteratie

Tijdens de Beeldenstorm in 1566 probeerde een groep vrouwen tevergeefs de Heilige Stede tegen de menigte te beschermen, maar vrijwel de hele inhoud van de kerk werd kort en klein geslagen (ook de wonder­haard) — de hostie en monstrans gingen verloren. Op 26 mei 1578 werd in Amsterdam het katho­lieke stads­bestuur (letter­lijk) aan de dijk gezet en daarmee werd de stad officieel protestants (er was toen geen enkele scheiding tussen kerk en staat). Alle katholieke bezittingen (zoals kloosters, kerken en ander onroerend goed) kwamen in protestantse handen. Allerlei publieke katholieke geloofs­uitingen, wonder­vereringen en processies werden verboden.

Protestantse propaganda uit 1566, met daarop de vernieling en opruiming van katholieke afbeeldingen (Rijks­museum).

De katholieke kapel werd protestants eigendom — hij werd ontheiligd, een tijd­lang gebruikt om paarden en goederen in te stallen, en vervolgens hernoemd naar Nieuwe­zijds Kapel, gebruikt voor protestantse kerk­diensten. Het Begijn­hof was daaren­tegen particulier bezit, dus dat bleef katholiek — hoewel ook hun kapel aan de Engelse Hervormde Kerk werd toe­gewezen. De functie van sacraments­kerk werd over­genomen door een katholieke schuil­kerk, aan­vanke­lijk in twee huizen op het Begijnhof.

Nieuwezijds Kapel in 1663, het Rokin nog ongedempt. Links de Enge Kapel­steeg, rechts de Wijde Kapel­steeg. Op de voor­grond liggen de veer­boten naar Den Haag en Rotter­dam (Collectie Atlas Dreesmann, Stads­archief Amsterdam).

De Heilige Stede afgebroken in 1908

Omdat de kerk van de stad was en dus een publieke plek, bleven katholieken de kerk (die nu protestants was en een nieuwe naam had gekregen) bezoeken om er te bidden en het mirakel te vereren, tot grote irritatie van de protestantse eigenaren. Ze hadden zelfs weer een begin gemaakt met de oude mirakel­processie, die steeds meer deel­nemers aantrok. Tegen het einde van de 18e eeuw kwam er een scheiding tussen kerk en staat en werd lang­zamer­hand geloofs­vrijheid ingevoerd. Er begon een katholieke revival en er werden in de 19e eeuw veel nieuwe katholieke kerken gebouwd.

Nieuwezijds Kapel gezien vanaf de kant van het Rokin tijdens de afbraak in 1908 (Stads­archief Amsterdam).

In 1890 werd de originele Heilige Stede kapel gesloten vanwege de bouw­vallig­heid. De katholieken en protestanten stonden weer eens lijn­recht tegen­over elkaar — de katholieken wilden de Nieuwe­zijds Kapel kopen om hun geliefde Heilige Stede te her­stellen, de protestanten wilden de oude kerk afbreken om de katholieke revival te remmen (hun motto was “liever puin dan paaps”). Het Amsterdamse stadsbestuur verloor een zes jaar durend proces (1900-1906) waarmee ze de sloop probeerden tegen te houden — maar er was destijds geen enkele wettelijke monumenten­bescherming.

Hoewel alle kerk­gebouwen eeuwen­lang stads­eigendom waren geweest en op kosten van de stad waren onder­houden, werden gedurende de Franse periode (1794-1814) alle kerk­gebouwen over­gedragen aan de verschillende kerke­lijke genoot­schappen (met uit­zondering van de torens). Dus werd in 1908, onder luid cultureel en religieus protest, de Nieuwe­zijds Kapel (de vroegere Heilige Stede) toch met de grond gelijk gemaakt. Delen van de gesloopte kerk werden door de stad opge­slagen en uit­eindelijk gebruikt voor de Mirakel­kolom. De dakruiter van de kerk verhuisde naar het dak van schuil­kerk De Papegaai op de Kalver­straat.

Mirakelkist van 1500-1520. Men dacht dat in deze kist de hostie was bewaard (aan de kist werden genezingen toegedicht) — maar het bleek een archief­kist van het Sacraments­gilde, verant­woorde­lijk voor onder­houd van het altaar (Amsterdam Museum).

De nieuwe Nieuwezijds Kapel

Na de sloop werd hier een compleet nieuw blok neergezet van 1908 tot 1912, tussen Rokin en Kalver­straat, met een nieuwe (kleinere) protestantse kerk, omgeven door winkels, ontworpen door architect C.B. Posthumus Meyjes in Eclectische stijl. Het complex is sinds 2001 een Rijks­monument. De huizen op Rokin nrs. 74 en 76 werden ingesloten, maar maken geen deel uit van het complex. Boven de ingang op het Rokin staat een tekst uit Spreuken: Justus Ut Leo Confidit (de recht­vaardige is moedig als een leeuw).

Doorsnede en vloerplan van de Nieuwe­zijds Kapel door architect C.B. Posthumus Meyjes, 1909 (Stads­archief Amsterdam).

Kunsthandel E.J. van Wisselingh was in 1912 één van de eersten in het nieuwe gebouw, tot ze in 1983 naar Haarlem verhuisden — hun naam staat nog op de voor­gevel. Het deel aan de Kalver­straat werd tot 1973 door modehuis Gerzon gebruikt.

Façade met winkels van de Nieuwe­zijds Kapel op het Rokin (februari 2022).

De Nederlandse Hervormde Gemeente gebruikte de kerk tot het begin van de jaren 1970. Het gebouw was van 1977 tot 1982 een Turkse moskee, later een partycentrum van 1982 tot 1990. In 2005 werd de kerk verbouwd tot themapark Amsterdam Dungeon, beheerd door de Britse onder­neming Merlin.

Interieur van de Nieuwe­zijds Kapel in april 2005, het Bureau Monumenten en Archeo­logie onder­zoekt de originele graf­zerken­vloer, voordat de kapel de Amsterdam Dungeon werd (Martin Alberts, Stads­archief Amsterdam).

Vlak voor de trans­formatie naar Amsterdam Dungeon, bracht het Bureau Monumentnen en Archeologie de graf­zerken­vloer in kaart met honderden grafzerken, sommige van het einde van de 16e eeuw, vele uit de 17e en 19e eeuw. De Hervormde Kerk verkocht het complex in 2007 aan een private monumenten­stichting.

Stille Omgang

Rond het midden van maart (de zater­dag­nacht nà 12 maart) lopen veel katholieken een stille nachte­lijke tocht van ongeveer een uur door Amsterdam, de Stille Omgang. Met tot 10.0000 deelnemers wordt deze route gelopen om het Mirakel van Amsterdam te herdenken, bijna langs dezelfde weg als de sacraments­processie, die begon toen de hostie door de priester naar de Oude Kerk was gebracht in 1345 — vanaf het Spui door de Kalver­straat, Nieuwen­dijk, Prins Hendrik­kade, Warmoes­straat, via Nes en Lange­brug­steeg terug naar het Spui.

Sacramentsprocessie van Antoon Derkinderen in de Begijn­hof­kapel.

De officiële katholieke sacraments­processie was na 1578 verboden. Weliswaar was de katholieke hiërarchie weer toe­gestaan in Nederland vanaf 1853, maar religieuze uitingen zoals processies op de open­bare weg bleven verboden tot 1983. Om dat verbod te omzeilen werd de processie gehouden zonder gezang, gebed, attributen of speciale kleding, een stille tocht, in 1881 begonnen als particulier initiatief.

Deze mensen hadden een oud document opgeduikeld uit 1651 dat de precieze route beschreef van de processie in de middel­eeuwen, wilden de katholieke aan­wezig­heid herstellen en zelfs ooit de vroegere Heilige Stede terug­kopen. Wat uit­eindelijk best eens de druppel kan zijn geweest waardoor de protestanten besloten de kerk te slopen en er een nieuwe (nu protestants geboren) kerk voor in de plaats te zetten.

Mirakelkolom

In 1988 werd een Mirakelkolom, 8 m hoog, geplaatst op het Rokin bij de Wijde Kapel­steeg, samen­gesteld door beeld­houwer Hans ’t Mannetje uit fragmenten van de gesloopte kerk van de Heilige Stede. De kolom was tussen 2001 en 2018 verdwenen vanwege de aanleg van de metro. Een blok aan de voet heeft een verklarende tekst en de kolom rust op 13 m lange funderings­palen.

Mirakelkolom op het Rokin bij de Wijde Kapel­steeg. In de verte het Industria­gebouw (februari 2022).

Onderste deel van de Mirakel­kolom (februari 2022).

Blok aan de basis van de Mirakel­kolom met verklarende tekst (februari 2022).

Kijkje langs het Rokin richting Dam, de Nieuwe­zijds Kapel links (februari 2022).