Nieuwendam

Het vroegere dorp Nieuwendam stamt uit de tijd dat er hier een nieuwe dijk en dam werden aan­gelegd na een dijk­door­braak in 1514. De dam kreeg een sluis in de veen­rivier de Kleine Die. Het leven hier draaide voor­name­lijk om handel, scheeps­bouw en transport naar de stad van melk en zuivel­producten, vanuit de gebieden achter de dijk. Vissers, veer­boot­eigenaren, koop­lieden en scheeps­bouwers lieten hier huizen, pak­huizen en werven bouwen. Van 1450 tot ongeveer 1570 vertrokken hier vandaan schepen over zee voor de handel in graan en turf. In 1573 vernielde het Spaanse leger alle huizen hier en stak ook de dijken door. Het dorp werd na 1581 weer opgebouwd.

Kijkje langs de Nieuwen­dammer­dijk (juni 2022).

Nieuwendam ontstond als lint­bebouwing langs de Water­landse Zeedijk en is nu een wijk in Amsterdam-Noord. Dit deel van de dijk (1,8 km lang) kreeg in 1924 de naam Nieuwen­dammer­dijk. De oude polder­sluis is er nog en er is een kleine haven. Het dorp lag oor­spronke­lijk tussen de weilanden (ten noorden van de dijk) en het open water van het IJ (in het zuiden). Bij westen- en noorden­wind bood de kleine haven een veiligere (en goed­kopere) aanleg­plaats voor zeil­schepen dan de Amsterdamse haven — het was een gewilde ligplek voor winter­stalling van schepen.

Op de nummers 300-308 van de Nieuwen­dammer­dijk staan 5 neo-classi­cistische huizen uit 1875, gebouwd voor patiënten van fysio­therapeut Johan Georg Metzger (1838-1909), die vaak vanuit het Amstel Hotel werkte. Hij behandelde onder andere Elisabeth van Oosten­rijk (Sisi), Baron de Rothschild en Keizerin Eugénie (vrouw van Napoleon). Hij kreeg de grond als geschenk van de Zweedse prinses Sophia, als dank voor het behandelen van haar oudste zoon Gustav.

Het gebied werd in 1921 door Amsterdam geannexeerd en is sinds 2014 aangewezen als beschermd stads­gezicht. Gedurende de zomer­maanden vaart er op zondagen een historische veerpont (het IJ-buurt­veer, onder­houden door vrij­willigers), vanaf de pier bij het EYE Film Museum. De boot maakt een mooie 2,5 uur durende rondvaart over het IJ (hop on hop off) en stopt ook bij Café ’t Sluisje. Zoek naar een bord met de tekst “IJ-Buurtveer Sega”. https://sega-amsterdam.nl/ij-buurtveer-amsterdam-move/

Onder de lens Nieuwen­dam, detail van een kaart uit 1749 van Covens & Mortier (Allard Pierson, Special Collections UvA).

Waterlandse Zeedijk

Nadat in de 10e eeuw de ont­ginning van het gebied was begonnen, klonk de veen­grond (die eerst boven zee­niveau had gelegen) steeds verder in, waardoor de bescherming tegen het water een noodzaak werd. Vanaf de 12e eeuw begonnen mensen hier dijken te bouwen. In 1288, onder de Graaf van Holland, werd er een betere dijk gebouwd om het water buiten te houden, van Monnicken­dam in het noorden tot Oost­zaan in het westen — maar de inlandige veen­meren in het noorden hadden toch vaak nog een open verbinding met de opdringerige Zuiderzee.

Detail van een kaart uit 1573, gemaakt door Christiaan Sgrooten. Je ziet hier hoe groot het IJ was toen (het liep bijna tot de kust bij Bever­wijk) en hoe groot de veen­meren ten noorden van Amsterdam waren.

De dijk liep langs de hele zeearm van het IJ en langs de rand van het land dat aan de Zuiderzee grensde. Dijk­door­braken kwamen desondanks nog veel voor, totdat in 1932 de Zuiderzee werd afge­sloten door de Afsluitdijk. Voor die tijd kon elke flinke noordwester storm het water opstuwen naar de ondiepere delen van het IJ en zo voor gevaarlijk hoge water­standen zorgen. Bij elke dijk­door­braak werd de Zuiderzee groter en werden de veen­meren meer gevuld.

Café ‘t Sluisje & de sluis van Nieuwendam

Café ‘t Sluisje is gevestigd in een pand uit 1565, met een terras aan de haven van Nieuwendam. Het café (uit 1904) werd in 2017 aangekocht door een groep buurtbewoners. De naam dankt het café natuurlijk aan de kleine sluis ernaast, die de verbinding verzorgde tussen de veensloten van het Waterland erachter en het IJ, vanaf het jaar 1516. Tot het eind van de 19e eeuw was er vlak na de sluis open water, nu is de haven met het IJ verbonden via een kanaal door het ingepolderde gebied ten zuiden ervan (de Nieuwen­dammer­ham).

Vrouwen (en één man, met wollen muts) roeien over het IJ naar Amsterdam met een Waterlandse melkschuit, bij Volewijck (een vroegere landtong die in het IJ uitstak). Detail van een schilderij van Aernout Smit (1656-1710).

Melkschuiten

Zo’n 300 jaar lang staken schuiten vanuit Waterland dagelijks het IJ over om hun zuivel in Amsterdam af te leveren, ongeveer tot 1900. In de 17e en 18e eeuw waren de mannen van het Waterland vaak maanden­lang van huis als bemanning op de zeeschepen, dus moesten de vrouwen en meisjes al het werk op de boerderijen doen. Deze vrouwen waren behoorlijk stoer: nadat ’s ochtends vroeg de koeien gemolken waren, brachten ze de melk met kleine bootjes over de veensloten naar de sluis in Nieuwendam. In de haven van Nieuwendam werd de melk dan over­geladen in grotere schuiten, waarmee dan roeiend het (vaak woelige) IJ werd over­gestoken — bij elk soort weer en elke dag — naar de melk­markt aan de Prins Hendrikkade.

Haven in Amsterdam met de Schreiers­toren en Water­landse melk­schuit, schilderij van rond 1875 van J.A. Rust (1828-1915).

Het merendeel van de melk werd aan handelaren verkocht, maar deze melk­meisjes verkochten de melk ook huis-aan-huis, waarbij ze kilometers door de stad liepen met twee grote melk­emmers aan een juk. Aan het einde van de dag moesten ze dan nog zo’n twee en half uur roeien tot ze weer thuis waren.

Links: Een Waterlands melk­meisje in Amsterdam rond 1700 (Rijks­museum). Rechts: Een melkmeisje rekent af met een Amsterdamse meid, litho uit 1828 van Hendrik Greeven (1787-1854) (Stads­archief Amsterdam).

Nieuwendam Fotogalerij (juni 2022)