Nieuwe Kerk

De gotische Nieuwe Kerk, naast het Paleis op de Dam, was ooit de tweede katho­lieke kerk van Amsterdam, waarvan de geschie­denis begon in 1380 (de kerk opende in 1409). Gebouwd als tweede parochie­kerk voor de sterk groeiende bevolking in de tweede helft van de 14e eeuw, werd hij Nieuwe Kerk genoemd om hem te onder­scheiden van de Oude Kerk uit 1306, ten oosten van het Damrak. De kerk werd in fases gebouwd en kreeg dan ook heel wat toe­voegingen en verande­ringen in de loop van de tijd — één van de laatste grote delen (de noorde­lijke zijbeuk) werd voltooid in 1540.

Zuidkant van de Nieuwe Kerk gezien vanaf de Dam (juli 2023).

De laatste reguliere kerk­dienst werd hier in 1955 gehouden. Sinds 1980 is de kerk het eigen­dom van een stichting en wordt hij gebruikt voor culturele ten­toon­stel­lingen (zoals de jaar­lijkse World Press Photo) en orgel­concerten. Sinds 1841 vinden hier ook de inhuldigingen van koning of koningin plaats. De Nationale Doden­herdenking op 4 mei begint hier, vóór de krans­legging bij het Nationaal Monument op de Dam.

Ingang van de Nieuwe Kerk aan de Nieuwe­zijds Voor­burg­wal, rechts het Konink­lijk Paleis (juli 2023).

Willem Eggert

Het is nu moeilijk voor te stellen, maar rond 1380 was er naast deze plek een boom­gaard. Willem Eggert (1340-1417), Heer van Purmerend en Ilpendam, schonk het terrein naast zijn boom­gaard aan de kerk, financierde een deel van de bouw en hield toezicht op de voort­gang. De kerk ging in november 1409 open voor kerk­diensten. Willem Eggert werd in 1417 begraven in de Eggert­kapel van de kerk, ter ere van hem gebouwd door zijn zoon Jan. Op de houten toegang staat de datum van zijn over­lijden, een steen met zijn zegel op één van de zuilen. De Eggert­straat langs de kerk is naar hem vernoemd.

Detail van een schilderij van Jan Micker uit 1652, naar een kaart uit 1544, WZW is boven. Onder de lens de Nieuwe Kerk. De Dam is nog niet vergroot en heeft nog het oude stad­huis en Sint Elisabeth­gast­huis (schilderij in het Amsterdam Museum).

Omringende straten & aanbouwsels

De hoofdingang is op de Nieuwe­zijds Voor­burg­wal, rechts van de kerk de Mozes en Aäron­straat, links de Graven­straat, die bij de Drie Fleschjes rechtsaf buigt richting de Dam via de Eggert­straat. De diakonie op de Graven­straat is uit 1642. De kerk wordt omringd door kleine aan­bouwsels (winkels) die in de loop van de tijd rondom ont­stonden. Een aantal winkels op de hoek van de Graven­straat en de Nieuwe­zijds Voor­burg­wal stamt uit de 17e eeuw.

Nieuwezijds Voorburgwal met Nieuwe Kerk en aan­bouwsels, kijkend naar het noorden (juli 2023).

Naast de zuidelijke ingang werd in 1860 een consistorie­kamer gebouwd, afge­broken in 1961 en vervangen door de lagere aanbouw (nu het restaurant). Ook aan de kant van de Dam stonden ooit winkels, maar die werden verwijderd tijdens de renovaties tussen 1959 en 1980. In 1999 werden nog twee kleine winkeltjes tegen de kerk aan­gebouwd, aan beide kanten van de basis van de nooit gereali­seerde toren.

Nieuwe Kerk met aanbouwsels, gezien vanaf de Nieuwezijds Voorburgwal richting Gravenstraat (juli 2023).

Korte geschiedenis van de Nieuwe Kerk

De bouw startte ergens rond 1380, maar de officiële toe­stemming van de Bisschop van Utrecht kwam pas in 1408. De kerk was eerst alleen gewijd aan Onze Lieve Vrouwe, maar na 1409 ook aan St. Catherina van Alexandrië (een prinses en geleerde, martelares uit de 4e eeuw). De bouw gebeurde in delen tussen 1414 en 1470 (vanwege gebrek aan finan­ciële middelen) en de kerk werd een aantal keer beschadigd door de stads­branden van 1421 en 1452.

Detail van een schilderij van Rafaël uit 1507 van St. Catherina, aan wie de Nieuwe Kerk gewijd is (National Gallery, London).

De oudste delen van de kerk zijn het koor en het transept. Het schip werd rond 1435 toe­gevoegd. Tussen 1450 en 1500 werden de zij­beuken voltooid. De kerk over­leefde de Beelden­storm van 1566 onbe­schadigd, maar het oor­spronke­lijke Katho­lieke interieur werd groten­deels vernield toen het een Protestantse kerk werd in 1578. Bij een grote brand in 1645 (lood­gieters hadden een vuur­pot op het dak laten staan) bleef er bijna niets over van de kerk — alleen het koor en de kapellen bleven over­eind. De kerk werd vervolgens van de grond af weer opge­bouwd en opende weer in 1648. De kleine huisjes en stegen tussen de kerk en de Dam werden afge­broken, waardoor de kerk direct aan de Dam kwam te liggen.

Deel van de Nieuwe Kerk, gezien vanaf de Eggertstraat (januari 2020).

Restauraties

In de loop van de tijd heeft de kerk heel wat restau­raties en verande­ringen onder­gaan. Tussen 1892 en 1912 werden neo­gotische elementen toege­voegd door architect C.B. Posthumus Meyjes, waarbij het oor­spronke­lijke uiter­lijk werd hersteld na de schade van de brand van 1645. Tussen 1959 en 1980 werd bij een restau­ratie door C. Wegener Sleeswijk de kerk aan modernere eisen aan­gepast (beter licht, verlaagde aan­bouwsels, nieuwe funderingen, vloer­verwarming). Twee gerestau­reerde kamers aan de Damkant werden in 2020 open­gesteld voor publiek.

Putti onder het grote orgel in de Nieuwe Kerk, met het Amsterdamse stadswapen in het midden (juni 2020).

Het verzakken van de funderingen wordt actief in de gaten gehouden. Gedurende de laatste eeuw werd de fundering van 133 zuilen versterkt met beton. In 2006 werden de funderingen van de crypte en de zuilen rond het koor vernieuwd. De 8 over­gebleven zuilen aan de west­kant krijgen in 2024 nieuwe fundering, vóór die tijd doen archeologen onder­zoek. De kerk zal tegen 2025 helemaal hersteld zijn, als Amsterdam de 750e verjaardag viert van het verkrijgen van stads­rechten.

Glas-in-loodraam in de Nieuwe Kerk (juni 2020).

Een kerk zonder toren

In 1565 was er een 115 m hoge kerk­toren gepland. In 1647 werden er daar­voor dan ook 6.363 hei­palen aan­gebracht, maar die toren kwam er nooit. Na de Protestantse Alteratie in 1578 werd de bouw van de toren stil­gelegd, hervat bij de herstel­werk­zaam­heden na de brand van 1645 — maar stopte weer in 1653 toen de middelen op­droogden vanwege de Eerste Neder­lands-Engelse Oorlog. Later was de stad druk bezig met de bouw van het nieuwe stadhuis op de Dam en zag het niet zitten dat een veel hogere kerk­toren dat gebouw zou over­schaduwen.

Nieuwe Kerk, hoek Nieuwe­zijds Voor­burg­wal en Mozes en Aäron­straat, met kleine winkel­aanbouw uit 1999.
Dit is waar de 115 m hoge kerktoren (die er nooit kwam) was gepland in 1565 (juli 2023).

In 1783 werd de onder­kant van de toren gesloopt en kwam er een ander deel bovenop, weer gesloopt tegen het eind van de 19e eeuw. Architect C.B. Posthumus Meyjes (die ook de Nieuwe­zijds Kapel op het Rokin ontwierp) deed de restauratie van de westkant, waarbij hij zich baseerde op oude tekeningen van de situatie van vóór 1645. Nu is er dus alleen een kleine toren met 3 klokken waar de dak­delen elkaar kruisen.

Kleine beeldjes aan de zuidkant van de Nieuwe Kerk (juni 2020).

De kerk van buiten en van binnen

Aan de zuidkant (Damkant) zie je hoog op de façade een marmeren zonne­wijzer, een kleinere zand­stenen zonne­wijzer zit tussen de ingang aan de Damkant en het Nieuwe Kafé. Naast de ingang aan de Damkant (Mozes en Aäron­straat) zijn de kraag­stenen versierd met grappige beeldjes (dikke monnikken, hond, kat, etc.) — een extra kijkje waard. De glas-in-lood­ramen aan de kant van de Nieuwe­zijds Voor­burg­wal werden opge­vuld met bak­stenen toen het orgel werd geplaatst.

Twee beeldjes aan de muur van de Nieuwe Kerk, Mozes en Aäronstraat (mei 2021).

Close-up van een beeldje aan de muur van de Nieuwe Kerk, Mozes en Aäronstraat (mei 2021).

In 1655 liet de stad een nieuw orgel plaatsen, met natuur­lijk het Amster­damse zegel prominent aan­wezig. In 1682 werd het praalgraf voor admiraal Michiel de Ruyter geplaatst, daar waar ooit het hoofd­altaar stond. Glas-in-lood­ramen herinneren aan verschillende jubilea van de Oranjes. Het classi­cistiche koperen koor­hek van rond 1650 werd gemaakt door edel­smid Johannes Lutma (1584-1669), ook weer in opdracht van het stads­bestuur.

In de kerk de volgende beziens­waardig­heden:

• Hoofdorgel uit 1645 boven de hoofd­ingang, met beeld­houw­werk van Artus Quellinus en schilderingen van Jan Gerritz van Bronckhorst. Dit is het grootste pijp­orgel in Nederland.

Bovenkant van het hoofdorgel in de Nieuwe Kerk (juli 2021).

Onderkant van het hoofdorgel in de Nieuwe Kerk (juli 2021).

• Transeptorgel uit de 16e eeuw, bij de zuide­lijke ingang.
• Graf uit 1653 van Jan van Galen (1604-1653), zee­officier. Gebouwd door Artus Quellinus (1609-1668), Rombout Verhulst (1624-1698) en Willem de Keyser (1603-1674).
• Praalgraf van admiraal Michiel Adriaens­zoon de Ruyter (1607-1676). Gebouwd in 1681 door Rombout Verhulst. Hier is ook de graf­kelder.

Praalgraf van admiraal Michiel de Ruyter in de Nieuwe Kerk (januari 2020).

• Grafschrift uit 1832 voor Jan van Speyk (1802-1831), kanonneer­boot­commandant. Gebouwd door Jan de Greef.
• Monument uit 1821 voor Jan Hendrik van Kinsbergen (1735-1819), zee­officier, ontworpen door Paulus Joseph Gabriel.
• Monument uit 1772 voor Joost van den Vondel (1587-1679), dichter. Hij werd in deze kerk begraven, hoewel hij katholiek was.
• Monument uit 2002 voor Pieter Cornelisz Hooft (1547-1626), burge­meester van Amsterdam, drost van Muiden, schrijver, dichter en geschieds­schrijver, oprichter van het literaire gezel­schap De Muider­kring.
• Eiken preekstoel uit 1649 en 1664 door Albert Jansz Vinckenbrinck.
• Herenbanken voor de rijken, van rond 1645.
• Koperen koorhek van rond 1650, ontworpen door Johannes Lutma.

Detail van het koperen koorhek in de Nieuwe Kerk (januari 2020).

• Verschillende glas-in-lood­ramen, waaronder ook het moderne De Tuin uit 2005 door Marc Mulders.
• Een aantal gedenk­stenen voor Neder­landse schrijvers.
• De 10 kapellen, het oudste deel van de kerk, gebouwd door de gilden en rijke families ter ere van hun bescherm­heiligen.

Plattegrond van de Nieuwe Kerk en omringende straten. De genummerde kapellen zijn: 1. Schutters­kapel, 2. Eggert­kapel, 3. Sills­kapel of Kapel van de Zeven Smarten, 4. Verbergen­kapel, 5. Meeuws­kapel, 6. Metselaars- of St. Laurens­kapel, 7. Boelens­kapel, 8. Drapeniers­kapel, 9. Kapel van het Heilige Kruis, 10. Onze Lieve Vrouwe­kapel.

Graven & begraafplaatsen

Ooit lagen er in de Nieuwe Kerk naar schatting 10.000 mensen begraven (de graven werden tegen een flinke prijs aan­geschaft door belang­rijke mensen), vrijwel allemaal geruimd tijdens de restauraties tussen 1959 en 1980. De 19e eeuwse dichter Isaäc da Costa was één van de laatsten die hier begraven werd in 1860. Sinds 1866 is het in Amsterdam verboden om binnen een kerk begraven te worden.

Nieuwe Kerk vanaf de Dam gezien in 1613, links de begraafplaats met gewijde grond, rechts het Ellendigenkerkhof, tekening van Claes Jansz Visscher (Stads­archief Amsterdam).

Tijdens de 15e en 16e eeuw waren er twee ommuurde begraaf­plaatsen rond de Nieuwe Kerk. De grotere van die twee had gewijde grond (aan de kant van de Mozes en Aäron­straat) en was bestemd voor wie zich geen graf binnen de kerk kon veroor­loven. Een kleinere begraaf­plaats (met ongewijde grond) heette het Ellendigen­kerkhof, bedoeld voor terecht­gestelde misdadigers, zelf­moordenaars, zwervers, ketters en mensen van wie de godsdienst niet bekend was. De Eggert­straat heette tot 1865 de Ellendigen­steeg. In het midden van de 17e eeuw werden deze twee begraaf­plaatsen geruimd voor de vergroting van de Dam en de bouw van het nieuwe stadhuis.

Regenboogjurk in de Nieuwe Kerk, mode­tentoon­stelling Maison Amsterdam (februari 2022).

Nieuwe Kerk van de kant van de Gravenstraat (januari 2022).

Website Nieuwe Kerk: https://www.nieuwekerk.nl/