Muiderpoort

De Muider­poort is een oude stads­poort uit 1770, ooit onderdeel van Amster­dam’s verdediging, op het Alexander­plein vlakbij Artis. Aan beide kanten van de poort staan bruggen: één over de Plantage Muider­gracht (richting Artis) en één over de Singel­gracht (richting KIT, het Tropen­museum). Dit is de tweede versie van de Muider­poort, de eerste (uit 1663) verzakte in 1769 door problemen met de fundering. In de tijd vóór Amsterdam’s Vierde Uitleg (1655-1663) lag hier het vroegere dorp Oetewaal. De poort is sinds 1970 een rijks­monument.

De naar buiten gerichte façade van de Muider­poort uit 1770 op het Alexander­plein (mei 2022).

Ontwerp van Amsterdam’s zuid­ooste­lijke poorten

Alle belang­rijke stads­poorten aan de zuid­oost­kant van de stad hadden een gelijk­soortig ontwerp: een stads­gracht aan de binnen­kant van de stads­muur voor goederen­transport, een 5 m hoge stads­muur (een aarden wal met stenen bekleed aan de buiten­kant), een hoofd­poort bovenop de stads­muur, gevolgd door twee houten ophaal­bruggen over de buitenste gracht. Deze buiten­gracht was de Singel­gracht, 60 m breed, met een hamei (een een­voudiger poort, vaak met een valhek of ander ijzeren hek) aan de buitenkant.

Weesper­poort, gezien vanaf de huidige Maurits­kade. Tekening van Adriaan Eversen uit 1850 (Stads­archief Amsterdam).

De Utrechtse­poort, Weesper­poort en Muider­poort leken allemaal op elkaar, wat bedoeld was om potentiële vijanden geen idee te geven van waar ze zich precies bevonden buiten de stad.

Eerste Muider­poort (1663-1769)

De eerste Muider­poort werd in 1663 gebouwd als onder­deel van Amsterdam’s Vierde Uitleg (1657-1663). Deze eerste Muider­poort zakte in 1769 in omdat hij van de fundering afgleed in de zompige grond, hij verzakte zo’n 4,5 m. Dit kon een geval van bouw­fraude zijn geweest, of simpel­weg van gesjoemel om de bouw te bespoedigen. Aarden verdedigings­muren zoals deze hadden gewoonlijk zo’n 10 jaar nodig om zich te zetten in de natte grond — en Amsterdam had waarschijnlijk te veel haast om de verdedigings­muur af te maken.

Afbraak van de Muider­poort in 1769, gezien vanaf de Singel­gracht, nadat de poort van de fundering was gegleden en was verzakt. Tekening van Jan Schouten (1716-1792) (Rijks­museum).

Tweede Muider­poort (1770-nu)

Na de afbraak van de eerste Muider­poort in 1769, werd de tweede (huidige) Muider­poort op die plek gebouwd, ont­worpen door stads­bouw­meester Cornelis Rauws (1736-1772) in Louis XVI stijl, met beeld­houw­werken van Anthonie Ziesenis (1731-1801). Aan de buiten­kant (land­zijde) stond het nieuwe Amsterdamse stads­wapen met de drie Andreas­kruizen, aan de binnen­kant (stads­kant) het oude stads­wapen met het kogge­schip. Een plaquette voor architect Rauws aan de stads­kant herinnert aan zijn held­haftige optreden tijdens de grote brand van de Amster­damse Schouw­burg op 11 mei 1772. Hij redde meerdere mensen, maar liet zelf het leven. In de klokken­toren hangt een bronzen klok uit 1664, gegoten door de beroemde broers Hemony.

Gezicht op de Muider­poort rond 1850 van binnen de stad, naar Abraham Vinkeles (Rijks­museum).

Deze poort lag tussen de binnen- en buiten­gracht van de oude stads­muur, de oor­spronke­lijke Lijn­baans­gracht (die toen simpel­weg Baan­gracht heette) en de Singel­gracht. Van alle stads­poorten die in de 17e en 18e eeuw toegang gaven tot de stad is dit de enige over­ge­bleven poort. De Sint Anthonies­poort op de Nieuw­markt uit de 15e eeuw (in de 16e eeuw her­bestemd als Waag) is de enige andere stads­poort die nog over­eind staat.

Muider­poort onder de lens, op een kaart uit 1867. Buiten de poort is nog maar heel weinig gaande, het Muider­bos al flink verkleind. De huidige Linnaeus­straat heette nog Oete­walerweg. Rechts boven de uit­spanning de Room­tuintjes.

Het lot van de poort

Oor­spronke­lijk waren de stads­poorten zowel verdedi­gend als een tolhek — ze gingen ’s avonds dicht en gingen overdag alleen open na betaling van tol. In de 19e eeuw verloren de poorten en bol­werken hun verdedigende functie, maar ze werden nog niet meteen afge­broken omdat ze ook werden gebruikt voor het innen van stads­accijnzen op goederen. De Muider­poort bleef bewaard omdat hij goed gebouwd was — de Utrechtse­poort en Weesper­poort waren te haastig gebouwd, vervielen en werden af­gebroken.

Kijkje door de Muider­poort richting Singel­gracht (mei 2022).

Ooit ging al het verkeer echt door de buiten- en binnen­poort, maar in 1898 besloot men eindelijk dat deze door­gang toch te nauw was — de buiten­poort (Hekke­poort) uit 1770 werd verwijderd. Hij werd opgeslagen — in 1938 werd hij bij de ingang van het Flevo­park geplaatst, waar hij vandaag nog steeds staat. In 1903 werd de oor­spronke­lijke brug vervangen door een nieuwe brug, dit keer naast de poort — verkeer ging nu om de poort heen in plaats van er onderdoor.

Plaatsen van de oude Hekke­poort van de Muider­poort bij de ingang van het Flevo­park en van de Joodse begraa­fplaats in juli 1938 (Stads­archief Amsterdam).

De poort verloor zijn belasting­functie in 1866 toen stads­accijnzen werden afge­schaft. Van 1914 tot 1924 was de poort een politie­post. In 1945 was hier het atelier van beeld­houwer Jaap Kaas (1898-1972), auteur van veel beelden in Artis. In 1963 was hier het Inter­national Bureau of Fiscal Documen­tation (IBFD) gevestigd, sinds 2002 de Neder­landse Orde van Belasting­adviseurs. In 2019 verkocht de stad de Muider­poort aan Stads­herstel Amsterdam. In 2021 werd de klok gerestaureerd.

Muiderpoort, gezien vanaf het Alexander­plein in de richting van de Plantage­buurt. Ervoor de nieuwe weg, waardoor het verkeer nu langs de poort ging in plaats van er onderdoor, met de nieuwe brug uit 1903 naar de Plantage Midden­laan (mei 2022).

Muiderbos

Het Muiderbos (meer een klein park dan een echt bos) werd in de 17e eeuw aan­ge­plant, net buiten de Muider­poort, min of meer waar nu het Tropen­museum staat. Het initiatief voor dit park kwam van de Franse koning Lodewijk Napoleon, die toen (1806-1810) Neder­land bestuurde voor zijn broer, keizer Napoleon Bonaparte.

Het Muiderbos met rechts de Muider­poort, tekening van Gerrit Tooren­burg (1737-1785) uit 1761 (Stads­archief Amsterdam).

Toen in 1876 de aanleg van de Dapper­buurt begon was er een betere weg nodig door het Muiderbos. In 1884 betekende de aanleg van een paarden­tram­lijn naar de Linnaeus­straat het begin van het einde voor het park, want het werd steeds kleiner gemaakt vanwege de ontwik­keling van de omgeving. Het latere Ooster­park, deels aan­gelegd op grond van de oude Ooster­begraaf­plaats, betekende dat het Muider­bos over­bodig was geworden. In 1895 plaatste de stad een ijzeren hek rond het Muider­bos — de laatste restjes ervan verdwenen toen het KIT (Tropen­instituut, Koloniaal Instituut) werd gebouwd tussen 1910 en 1926.

Roomtuintjes

Langs de vroegere Oete­waler­weg stonden tegen het midden van de 18e eeuw veel herbergen en uit­spanningen. Dit waren populaire drink­gelegen­heden (buiten de stads­grenzen werd geen accijns op bier geheven), die ook onder­dak boden aan reizigers die de stad niet meer in konden als ’s avonds de poorten werden gesloten.

Uitspanning de Room­tuintjes bij de Linnaeus­straat, tekening van J.M.A. Rieke uit 1870 (Stads­archief Amsterdam).

Een stukje naar het noorden langs de Singel­gracht (waar de huidige Maurits­kade de Pieter Vlaming­straat ontmoet) stond de populaire herberg en uit­spanning de Room­tuintjes. Die naam kwam van de koeien van vee­handelaren die hier ’s nachts gestald en gemolken werden, voordat ze de volgende dag verhandeld zouden worden — de room werd aan de gasten verkocht. Het complex werd tussen 1880 en 1884 afge­broken voor de aanleg van de Dapper­buurt.

Napoleon aan de Muider­poort in 1811

In oktober 1811 kwam keizer Napoleon Bonaparte hier de stad binnen door deze poort. Samen met zijn 19-jaar oude tweede vrouw, Marie-Louise van Oosten­rijk (1791-1847) en een escorte van veel soldaten bezocht hij Neder­land om de mensen te laten zien wie hun nieuwe baas was. Achter­aan de optocht (die er ruim 45 minuten over deed om te passeren) liet hij honderden in lompen gehulde Spaanse krijgs­gevangen mee­lopen, om eventuele onrust­zaaiers meteen te ont­moedigen.

Napoleon ontvangt de sleutels van de stad van burge­meester Van Brienen bij de Muider­poort. Schilderij uit 1813 van de Antwerpse schilder Mattheus Ignatius van Bree (1773-1839). Het schilderij is 6 x 4 m groot (Amsterdam Museum).

Holland had de Bataafse Republiek in 1795 uit­ge­roepen — eigenlijk gewoon een vazal­staat van Frankrijk — die weer ten einde kwam toen de Franse koning Lodewijk Napoleon in 1806 op de Neder­landse troon werd gezet door zijn broer, keizer Napoleon. Lodewijk deed in 1810 afstand van de troon vanwege onenig­heid met zijn broer over hoe Neder­land bestuurd moest worden. Keizer Napoleon besloot toen om het land bij het Franse keizer­rijk in te lijven en verklaarde dat Amsterdam de derde hoofd­stad in zijn rijk was, na Parijs en Rome. Napoleon bleef twee weken in Amsterdam.

Kozakken bij de Muider­poort in 1813

Nadat Napoleon’s leger verslagen was door het coalitie­leger van Rusland, Oosten­rijk, Pruisen en Zweden in de Slag van Leipzig (oktober 1813) was zijn grip op het Europese continent gebroken. Gedurende het Franse beheer was de Amsterdamse economie leeg­gezogen om Napoleon’s constante oorlogen te finan­cieren. Op de 14e november 1813 bereikte een regiment Basjkierse Kozakken (uit Zuid-Rusland) het dorp Wijhe aan de rivier de IJssel in het oosten van het land. Bij dat nieuws begonnen Amster­dammers de gehate Franse douane­posten in brand te steken en veel hogere Fransen ont­vluchtten de stad.

Er werd een tijdelijk stads­bestuur gevormd, dat bericht liet sturen naar de Russische generaal Alexander von Bencken­dorff, met het verzoek om troepen vooruit te sturen. Zo werd majoor Marklay achter de Franse linies gestuurd met een paar honderd Basjkierse Kozakken — ze kwamen op 24 november bij de Muider­poort aan om te helpen Amsterdam van de laatste Franse troepen te bevrijden. Veel Fransen vluchtten vanwege de mee­dogen­loze reputatie van de kozakken — bovendien was hen wijs­gemaakt dat er 10 keer zoveel man­schappen waren aan­gekomen.

Kozakken in het Muider­bos, buiten de Muider­poort, in november 1813. Schilderij van François Joseph Pfeiffer (Rijks­museum).

Deze Kozakken waren een geduchte en wilde groep krijgers op kleine vurige paardjes, kleur­rijk en exotisch uit­gedost, hun wapens en kleding meestal buit­gemaakt tijdens hun plunderingen. De Amster­damse bevolking liep in drommen uit naar het Muider­bos om “kozakken te kijken”. Ze gedroegen zich hier best goed en waren van harte welkom, ook al vroegen hun officieren wel veel jenever en dames.

Op verzoek van het tijde­lijke bestuur gingen ze in optocht via de Leidse­poort naar de Dam, waar ze de laatste over­ge­bleven Fransen uit het paleis gooiden — daar werd meteen een verklaring van onaf­hanke­lijk­heid uit­gesproken. Na 24 november groeide het aantal Kozakken tot een geschatte 1200 à 2000 — zij beschermden Amsterdam tot de Fransen hun forten hadden opgegeven: Diemen op 25 november, Halfweg en Utrecht op 28 november, Muiden op 1 december 1813. Later zaten de Kozakken de vluchtende Fransen op de hielen tot aan Parijs.

Close-up van de façade aan de land­zijde van de Muider­poort (mei 2022).

Op 2 december 1813 accepteerde de Prins van Oranje (de latere koning Willem I, 1772-1843) de onaf­hanke­lijk­heid op de Dam, begeleid door Kozakken en met aan zijn zijde generaal Von Benckendorff.

Muiderpoort gezien vanaf de Sarphati­straat (mei 2022).