Leidseplein

De meeste mensen kennen het Leidse­plein en omgeving alleen als een plek met café’s, restaurants, theaters en nachtleven, maar het plein heeft ook een interessante geschiedenis. Het plein en het Kleine-Gartman plantsoen zijn al heel vaak heringericht, net als nu weer — in het tweede kwartaal van 2021 zal de stad eindelijk de bouw van een ondergrondse fietsenstalling onder het kleine groengebied voor de bioscoop afmaken.

De noordkant van het Leidseplein met de café’s in levendiger dagen, pré-COVID (2019).

In de jaren 1950 en 1960 was het Leidse­plein een favoriete verzamelplaats voor jonge artistiekelingen, die Pleiners werden genoemd. Café Eijlders en café Reynders waren vooral hun plekken. Er waren regelmating knokpartijen met de Dijkers die zich rond de Nieuwen­dijk verzamelden. Pleiners hadden een voorkeur voor nette kleren en Frans existentialisme, Dijkers voor spijkerbroeken, leer en rock ’n roll.

Kleine-Gartmanplantsoen

Het Kleine-Gartmanplantsoen, de verbinding tussen het Leidse­plein en de Wetering­schans, is een klein pleintje met een heel klein plantsoentje, dat in 1914 ontstond toen de Lijnbaans­gracht overkluisd werd om ruimte te maken voor de trams (de gracht liep onder de weg door). In tegenstelling tot wat de meeste mensen denken, is het plantsoen geen onderdeel van het Leidse­plein.

Zeventiende Eeuw

Het Leidse­plein zelf dateert uit 1660, ongeveer uit de tijd van de Vierde Uitleg van Amsterdam, waarbij de oostelijke grachtengordel en de oostelijke eilanden werden toegevoegd (van 1655 tot 1663). Het gebied rondom het plein wordt de Leidse­buurt genoemd.

Onder de lens het Leidse­plein met de Leidse­poort in 1737, detail van een kaart van Gerrit de Broen.

Het plein is vernoemd naar de weg naar Leiden die hier begon, vanaf de Leidse­poort. Het was bedoeld als een wagen­plein (net als de Haarlemmer­poort), waar mensen die van buiten de stad kwamen hun karren, rij­tuigen en paarden konden stallen voor ze verder de stad ingingen. Rond het plein waren veel onder­nemingen, zoals timmer­lieden, hoef­smeden en herbergen.

De Leidse­poort in het midden, rechts de eerste (houten) Stads­schouwburg.
Schilderij van Eduard Alexander Hilverdink.

De Leidse­poort, gebouwd in 1664, was één van de acht poorten van de stad. Hij stond aan de zuidkant van het Leidseplein, ongeveer waar nu de Marnix­straat begint. De Leidse­poort werd in 1862 gesloopt.

De Leidse­poort verving de Heilige­wegs­poort, die stond waar nu het Konings­plein is (aan het andere einde van de Leidse­straat), inmiddels ver binnen de stadsmuren. De Heilige­wegs­poort en de Heilige­weg waren aangelegd om de toevloed aan religieus toerisme c.q. pelgrimstochten te verwerken, ontstaan naar aan­leiding van het zogeheten Mirakel van Amsterdam in de Middeleeuwen.

Stadsschouwburg (Municipal Theatre)

Op het Leidse­plein werd in 1774 de eerste Stads­schouwburg gebouwd. Dat houten gebouw (bijgenaamd de Houten Kast) kreeg in 1874 een stenen voorgevel en allerlei versieringen. Omdat de klok van de poort elke 15 minuten werd geluid, werd de ruimte tussen de houten binnenmuur en de stenen buitenmuur met zaagsel gevuld om in ieder geval de herrie een beetje te dempen.

Leidseplein tussen 1874 en 1890, gezien naar de Stadhouders­kade, met de paardentram. Rechts de houten eerste Stads­schouwburg uit 1774, met de stenen voorgevel en versieringen uit 1874. Op de achtergrond zie je nog de Elfde Koepel­kerk uit 1884 bij het Leidse­bosje, die werd gesloopt in 1972.

Die eerste Stads­schouwburg ging in 1890 in vlammen op en was niet meer te redden. De huidige (stenen) Stads­schouwburg werd in 1894 geopend en is sinds 1982 een nationaal monument.

Stads­schouwburg uit 1894 op het Leidse­plein (juli 2020).

Verkeer

In 1875 kreeg het Leidse­plein de eerste paardentram, van het Leidseplein naar de Plantagebuurt, in 1900 gevolgd door de eerste elektrische tram van hier naar het Haar­lemmer­plein. Sinds 1971 zijn de noordkant van het plein en de Leidse­straat autovrij — in 2017 werd dit uitgebreid tot de rest van het Leidse­plein.

Leidseplein tussen 1890 en 1920, met de krantenkiosk.

Verkeer op het Leidse­plein in 1934, links de tweede Stads­schouwburg uit 1894.

Het gebouw op de hoek van het Leidse­plein en de Leidse­straat was in 1921 gebouwd voor modehuis Maison De Vries, dat er in 1936 mee ophield. In 1939 opende de KLM een boekingskantoor op de begane grond.

Op en rond het Leidseplein

• Hard Rock Hotel (American Hotel) uit 1902
• Hirsch-gebouw uit 1912
• Leidseplein Theater uit 1933 op Leidse­plein 12
• Stads­schouwburg uit 1894
• Voormalige politie­post uit 1900 op Leidse­plein 17, sinds 1985 coffee­shop de Bulldog
• Leidse Brug (Nijl­paarden­brug) uit 1925
• Leidsebosje, over­blijfsel van een smalle groen­strook langs de stads­muur uit 1737
• Kleine-Gartman plantsoen uit 1909 boven de overkluisde Lijn­baans­gracht
• Theater De Balie aan het Kleine-Gartman­plantsoen 10 (voormalig kanton­gerecht uit 1891)
• Ingang naar het Max Euwe­plein (voormalige gevangenis uit 1852)
• Cinema City Theater uit 1935

De noordkant van het Leidse­plein, Amsterdam, verlaten in COVID-tijden (februari 2021).

Foto genomen van onder de overkapping van de Stads­schouwburg, gezien naar het voormalige politiebureau (nu coffee­shop).

Rechts de Heineken Hoek, binnenkort veranderd in een “modernere” bar met hotel, hoger en met een glazen pui, goed­gekeurd nadat een aantal bezwaar­procedures sinds 2008 werden afgewezen (februari 2021). De bekende neon Heineken bier­glazen zijn in maart 2021 al verwijderd. Voor het nieuwe Heineken Hoek hotel zullen ook twee aan­grenzende panden worden gesloopt.

Foto genomen van onder de ingang van de Stads­schouwburg, gezien naar het City Theater en het Kleine-Gartman Plantsoen, herinrichting van het plein nog steeds aan de gang (februari 2021).