Leidsebosje, Amsterdam

Leidsebosje

Dit kleine groen­strookje langs de de Stad­­houders­­kade bij het Leidse­plein is wat er over is van een eeuwen­oud stukje beplanting buiten de stads­muren aan de andere kant van de Singel­­gracht. Een kaart uit 1737 laat het zien bij de Leidse­poort. Amsterdammers noemden het altijd al het Leidse­bosje, maar pas in 2017 kreeg het plantsoen ook officieel de naam van het stadsdeel en werd het straatnaambord geplaatst — nu kunnen mensen het tenminste vinden op hun online kaarten. Ondanks de naam is dit zeker geen klein bos, meer een smal plantsoentje met net genoeg ruimte voor de platanen.

Noordelijk deel van het Leidsebosje, Amsterdam, gezien naar de Overtoom

Noordelijk deel van het Leidse­bosje, gezien naar de Stad­houders­kade in de richting van de Overtoom. Het voetpad dat naar rechts afbuigt volgt bijna dezelfde weg als het pad op de kaart van Gerrit de Broen uit 1737 (juni 2020).

In de 17e, 18e en 19e eeuw was het Leidsebosje een heel populaire plek om lekker te flaneren, zo net buiten de stadspoort. Maar in de loop van de tijd heeft dit kleine stukje stad behoorlijk wat drastische veranderingen ondergaan. Langs de kant van het Leidse­plein werd eerst de Singel­gracht rechtgetrokken (waardoor het parkje nog kleiner werd), er werd een rotonde aangelegd in 1925 die het gebied in tweeën splitste, met de verbrede Leidse­brug voor een betere verbinding voor het verkeer tussen het Leidse­plein en de Stad­houders­kade. De brug werd ontworpen door Piet Kramer (1881-1961), de beeldhouwwerken op de brug werden gemaakt door Johan Polet (1894-1971). De rotonde werd in 1971 weer verwijderd en toen vervangen door de huidige T-kruising.

Leidsebosje, Amsterdam, detail van een kaart uit 1737 van Gerrit de Broen

Onder de lens het Leidsebosje, buiten de stadsmuur, detail van een kaart uit 1737 van Gerrit de Broen.

Leidsepoort, Amsterdam, vanaf het Leidsebosje. Tekening uit 1769 van Reinier Vinkeles

De Leidsepoort, gezien vanaf het Leidse­bosje. Tekening uit 1769 van Reinier Vinkeles (1741-1816) (Stads­archief Amsterdam).

De rotonde (en de latere T-kruising) verdeelde het Leidse­bosje in een noordelijke en een zuidelijke helft, waar in 1737 de twee helften nog één waren, met alleen een scheef pad dat naar de Over­toomse Vaart leidde (toen nog water). Eén van de voetpaden in de huidige noordhelft volgt bijna dezelfde lijn als het scheve pad uit de 18e eeuw. Aan de andere kant van de weg op de Stad­houders­kade stonden de Koepel­kerk (uit 1884) en het Persil­huis (uit 1950), afgebroken in 1972 en vervangen door het Marriott Hotel in 1974.

Rotonde bij het Leidsebosje, Amsterdam, in 1926, gezien vanaf het American Hotel

De rotonde bij het Leidse­bosje in 1926, gezien vanaf het American Hotel richting de Stad­houders­kade. Van links naar rechts: Vondel­park, het Protestantse wees­huis (later GEB), de Koepel­kerk, Hupfeld’s Muziek­winkel (Stads­archief Amsterdam).

Aanleg van tramrails bij het Leidsebosje, Amsterdam, in 1971

Aanleg van de tramrails bij het Leidse­bosje in 1971, kijkend naar het zuiden richting Vondel­park (Nationaal Archief).

Monumentale platanen

Op het zuidelijke deel van het Leidse­bosje (richting het Max Euwe­plein, waar de tram langs rijdt) staan twee van de dikste bomen van Amsterdam. Deze hybride platanen (Platanus ×hispanica) werden hier rond 1865 geplant. Ze hebben een omtrek van ongeveer 6,5 meter en zijn zo’n 20 meter hoog. Hybride platanen zijn een kruising tussen de westelijke plataan en oostelijke plataan, oorspronkelijk uit de Balkan en Klein-Azië.

Zuidelijk deel van het Leidsebosje, Amsterdam, met monumentale platanen

Zuidelijk deel van het Leidse­bosje met de monumentale platanen, kijkend richting Over­toom (maart 2022).

Toen in 1925 de nieuwe en ook veel bredere Leidse­brug over de Singel­gracht (richting Leidse­plein) werd gebouwd, samen met een rotonde en nieuwe tram­banen, was de stad van plan om de bomen te kappen. Maar na massale protesten van de Amster­damse bevolking besloot de stad toch maar om de inmiddels 60 jaar oude bomen zo’n 14 meter te verplaatsen, met behulp van lieren en mankracht — iets wat in die tijd nog nooit vertoond was. De totale kosten van de herinrichting van het gebied kwamen zo uit op een bedag van ƒ 1.255.000 (of zo’n € 10.275.000 nu).

Zuidelijk deel van het Leidsebosje, Amsterdam, met platanen uit 1865

Zuidelijk deel van het Leidse­bosje met de platanen uit 1865 (maart 2022).

Beelden op het Leidse­bosje

  • Borstbeeld van toneel­schrijver Herman Heijer­mans (1864-1924), gemaakt door Joseph Mendes da Costa in expressio­nistische stijl, geplaatst in 1935. Het beeld stond eerst in het Vondelpark in 1929, maar werd daar vernield. In 1940 werd het opnieuw beschadigd (Heijermans was Joods). In 1964 werd hier een kopie van het origineel geplaatst.
  • Borstbeeld van schrijver Arthur van Schendel (1874-1946) door Jobs Wertheim, sinds 1952.
  • Horizontale Compositie door Henk Zweerus (1920-2005), sinds 1958.
  • Het Boomzagertje door De Onbekende Beeldhouwer, sinds 1989. Verwijderd in oktober 2019, herplaatst in mei 2020.
Noordelijk deel van het Leidsebosje, Amsterdam, kijkend naar het American Hotel

Noordelijk deel van het Leidse­bosje, kijkend naar het American Hotel, met borst­beeld van Herman Heijermans (juni 2020).

Er staat hier ook een klassieke splits­kast van het vroegere GEB (Gemeente Energie Bedrijf), ontworpen in Amsterdamse School­stijl in 1926 door P.L. Marnette (1888-1948).

Het Boomzagertje

Eén van de meest bekende en vaakst beschreven beelden in de stad is het Boom­zagertje (offi­ciele naam: Het Zagertje). Het mannetje staat de tak door te zagen waarop hij zelf staat. Op een nacht in januari 1989 stond hij daar opeens, een paar meter hoog, op één van de takken van een plataan, gemaakt door De Onbekende Beeld­houwer — die kunstenaar heeft ook de viool­speler gemaakt die in een hal van de Stopera op het Water­loo­plein uit de grond komt. De stad kreeg de beelden in eigen­dom op voor­waarde dat de naam van de kunstenaar nooit bekend zou worden gemaakt — in totaal staan er nu zes werken van hem in Amsterdam. Het enige contact met de kunstenaar verloopt via de curator van het Amsterdam Museum. Volgens de stad is de maker een arts die in zijn vrije tijd aan beeld­houwen doet.

Het Zagertje in maart 2018, Amsterdam, nog op zijn oude tak

Het Zagertje in maart 2018, nog op zijn oude tak (foto Alf van Beem).

In oktober 2019 was het kleine ijzeren beeldje opeens verdwenen — iedereen dacht dat het was gestolen. Maar het bleek dat de tak waar het beeldje op stond was aangetast door schimmel en was gescheurd. De tak was een tijdje gestut door hem aan een sterkere tak erboven vast te maken, maar moest uit­einde­lijk toch worden verwijderd, met beeldje en al. In 1996 was het ventje al eens zijn alpino­petje kwijt­geraakt, zodat hij een tijdje een bordje om zijn nek had met de tekst “Wie heeft mijn pet?”, waarna de pet weer terugkwam. Ook zijn zaag is een keer afgebroken en weer hersteld. Nadat de maker het beeldje had schoon­gemaakt en opgeknapt werd het zagertje in mei 2020 terug­geplaatst op het Leidse­bosje, maar niet in dezelfde boom en nu op een lagere tak, makkelijker te ontdekken. In ieder geval werkt hij weer hard aan zijn eigen val.

Het Zagertje van De Onbekende Kunstenaar, Amsterdam, op zijn nieuwe tak

Het Zagertje van De Onbekende Kunstenaar, op zijn nieuwe tak (juni 2020).

Korte geschiedenis van het Leidsebosje & omgeving

  • 1662: Leydsche Poort gebouwd. Mensen wandelen hier graag in de 17e, 18e en 19e eeuw, net buiten de stadspoort.
  • 1750: Stadskaart toont het plantsoen als De Leydsche Bosschage.
  • 1774: Eerste (houten) Stads­schouw­burg op het Leidse­plein.
  • 1788: Leidsebosje is vaak het toneel van executies door een vuur­peleton.
  • 1862: Leidsepoort gesloopt, vervangen door een politie­post die de Leidsche Barrière heet, weer gesloopt in 1881.
  • 1865: Vondelpark aangelegd.
  • 1881: Op het Leidse­plein de eerste versies van het American Hotel en het Hirsch-gebouw. Er komt een vaste brug van de Stad­houders­kade naar het Leidse­plein, zodat mensen makke­lijker naar het Vondel­park kunnen.
  • 1882: Diaconie van het Weeshuis voor meisjes van de Nederlandse Hervormde Gemeente, naast de ingang van het Vondel­park op de Stad­houders­kade 22.
  • 1884: De Nederlands Hervormde Koepel­kerk gebouwd op de Stad­houders­kade 21.
  • 1894: Bakstenen Stads­schouw­burg op het Leidse­plein, nadat de eerst houten schouwburg afbrandde in 1890.
  • 1911: Hupfeld’s Piano-, Phonola- en Muziek­winkel op de Stad­houders­kade 19.
  • 1920: Verbouwing van de Weeshuis Diaconie tot Tessel­schade­zieken­huis, gesloten in 1936.
  • 1922: Hoofdkantoor van de Gemeente­tram op de Stad­houders­kade 1.
  • 1922-1968: Gebouw van de Gemeente­lijke Woning­dienst op de Stad­houders­kade 2.
  • 1925: Aanleg van een rotonde op het Leidse­bosje. Een nieuwe veel bredere brug met beeld­houw­werken.
  • 1928: Gebouw van de AMVJ (Amster­damsche Vereniging voor Jonge­mannen) op de hoek van de Stad­houders­kade en de Vondel­straat, met een bar, lees­tafels en biljart­zaal. Er is een zwembad onder het gebouw, waar veel Amster­damse school­kinderen leren zwemmen. In het pand ook het Centraal Hotel (nu NH Amsterdam City Centre Hotel). Ernaast kantoor­gebouw Atlanta op de Stad­houders­kade 5, ook uit 1928, gebouwd voor de Amerikaanse REO Automobil Company.
  • 1933: Café Restaurant Lido gebouwd, gesloopt in 1988. Vanaf 1991 nieuw Lido als onderdeel van het Holland Casino.
  • 1939: Hoofd­kantoor GEB (Gemeente Energie Bedrijf) in het gebouw van de Weeshuis Diaconie op de Stad­houders­kade 22.
  • 1950: Persilhuis op de Stad­houders­kade 19, hoofd­kantoor van de Persil was­middelen­fabrikant (gesloopt in 1972).
  • 1952: Borstbeeld van Arthur van Schendel door Jobs Wertheim geplaats op het Leidse­bosje.
  • 1958: Beeld Horizontale Compositie door Henk Zweerus geplaatst op het Leidsebosje.
  • 1964: Borstbeeld van Herman Heijermans herplaatst na restauratie. Het beeld was in de Tweede Wereld­oorlog vernield omdat Heijermans Joods was.
  • 1968: Gebouw Aurora op de hoek van de Stad­houders­kade en de Overtoom.
  • 1971: T-kruising in plaats van rotonde en nieuwe tram­banen.
  • 1972: Koepel­kerk en Persil­huis gesloopt.
  • 1974: Marriot Hotel gebouwd op de Stad­houders­kade 12.
  • 1985: Protestants wees­huis gesloopt op de Stad­houders­kade 22.
  • 1985: Adamant sculptuur op het Leidse­bosje (ter viering van 400 jaar diamant­bedrijvig­heid in Amsterdam), verwijderd in 2013.
  • 1986: Borstbeeld Van Schendel teruggevonden nadat het 5 jaar lang verwenen was. Ontdekt bij een oud­ijzer­handelaar in Utrecht. Intussen was al een kopie van het beeld geplaatst.
  • 1988: Het oor­spronke­lijke Lido gesloopt.
  • 1989: Beeldje Het Zagertje geplaats door De Onbekende Beeld­houwer.
  • 1990: Bom gaat af bij gebouw Aurora (opgeëist door de ETA, de Baskische Separatisten).
  • 1991: Holland Casino gebouwd aan het Max Euwe­plein.
  • 1991: Byzantium kantoor- en apartementen, gebouwd tussen 1988 en 1991, waar eerst de Wees­huis Diaconie stond. Veel Amster­dammmers vinden het een lelijke puist op die plek.
Zuidelijk deel van het Leidsebosje, Amsterdam, kijkend naar de Singelgracht

Zuidelijk deel van het Leidsebosje met borstbeeld Van Schendel en kiosk, kijkend naar de Singel­gracht (februari 2022).

Noordelijk deel van het Leidsebosje, Amsterdam, kijkend naar de Stadhouderskade

Noordelijk deel van het Leidsebosje, kijkend naar de Stad­houders­kade (mei 2022).

Travelers' Map is loading...
If you see this after your page is loaded completely, leafletJS files are missing.