Korenmetershuis

Het Koren­meters­huis op de Nieuwe­zijds Kolk, gebouwd in 1620 in Hollandse Renaissance stijl, is één van de vijf over­gebleven gilde­huizen in Amsterdam en één van de weinige vrij­staande gebouwen in de binnen­stad. Voordat het Koren­meters­huis er stond kwamen de koren­meters bij elkaar in een houten gebouwtje op de (nu verdwenen) Oude Brug over het Damrak. Het gebouw is een rijks­monument.

Koren­meters­huis op de Nieuwe­zijds Kolk, gezien naar de Kolk­steeg en de Nieuwen­dijk (augustus 2021).

Sinds 1967 zit in dit gebouw de Erf­goed­vereni­ging Heem­schut. Met de jaren is er veel veranderd aan het gebouw, gevels werden open­gebroken, ramen dicht­gemetseld, dak­kapellen toe­gevoegd. In 1898 werd bij een restau­ratie weer zo veel mogelijk de oor­spronke­lijke staat hersteld en werden de luiken weer terug­geplaatst. De glas-in-lood ramen op de eerste verdieping hebben afbeel­dingen van koren­meters­hulp­middelen en gestileerd graan.

Korenmeters­huis op de Nieuwe­zijds Kolk 28 in 1780, aquarel van Herman Schouten (1747-1822).

De gilden werden in 1798 opgeheven, maar het Koren­meters­huis behield zijn oor­spronke­lijke functie, de ambtenaren heetten alleen geen koren­meters­gilde meer. Het gebouw is niet open voor publiek, behalve misschien eens per jaar tijdens Open Monu­menten Dag.

Voorkant van het Koren­meters­huis aan de Nieuwe­zijds Kolk, gezien naar de Kolk­steeg en de Nieuwen­dijk (augustus 2021).

Korenmetersgilde

Graan was in die tijd één van de aller­belang­rijkste handels­goederen voor Amsterdam en werd dan ook de moeder­negotie genoemd. Koren­dragers, koren­zetters en koren­meters werden allemaal door de stad aan­gesteld als beëdigd ambtenaar, om ervoor te zorgen dat de graan­handel eerlijk en ordelijk verliep. Ze controleerden of het volume juist was, hielden de verkoop­gegevens bij, hielden toe­zicht op de leveringen en berekenden hoeveel belasting er moest worden betaald.

Links een koren­meter met een schepel. Rechts een koren­drager met een zak graan.

De koren­zetters hielden de schepel goed waterpas vast, de koren­dragers vulden de schepel met graan en de koren­meters streken de schepel af met een ronde houten stok (de strekel) en bepaalden het volume. Al deze gilden werkten gebroeder­lijk samen en vanaf 1654 werden ze samen­gevoegd onder één noemer. De gereed­schappen die ze gebruikten kun je zien op het reliëf boven de deur van het Koren­meters­huis.

Reliëf boven de deur van het Koren­meters­huis, met de gereed­schappen van de koren­meters (augustus 2021).

De uit­drukking “aan de strijk­stok blijven hangen” komt van deze graan­handel (het illegaal of oneer­lijk af­romen van een deel van de winst).

Voordeur van het Koren­meters­huis op de Nieuwe­zijds Kolk (augustus 2021).

Op de Brouwers­gracht 163, hoek Palm­gracht, is een gevel­steen te zien uit 1729 met een koren­meter die een strekel gebruikt om het niveau van het graan af te strijken tot de rand van de schepel.

Oude inhoudsmaten

Voordat de een­heden centraal werden vast­gesteld had zowat iedere stad zijn eigen meet­systeem. In Amsterdam was een mud of mudde (van het Latijnse modius, een oude Romeinse inhouds­maat voor droge stoffen) 111,5 liter en gelijk aan 4 schepels. Een schepel was 27,9 liter. 27 mud was een last (lading), gelijk aan 3.010 liter.

Links een schepel van de koren­meters. Rechts een graan­inhouds­maat uit 1652, 1/64e van een schepel.

Aangezien voor iets anders

De Water­geuzen waren een groep ontheemde Calvinisten die gevlucht waren voor de onder­drukking door de Spaanse hertog van Alva en die zich verenigd hadden met dieven en avonturiers — ze leefden van piraterij nadat al hun bezit­tingen verbeurd waren verklaard. Ze waren in 1568 door Willem van Oranje benaderd met het verzoek om zijn doelen te steunen. De Water­geuzen ver­stoorden regel­matig de bestaande handels­routes.

Voorkant van het Koren­meters­huis op de Nieuwe­zijds Kolk, gezien in de richting van de Nieuwe­zijds Voor­burg­wal (augustus 2021).

Op 23 november 1577 probeerden de Water­geuzen om Amsterdam via de Haar­lemmer­poort (de 2e Haar­lemmer­poort bij de huidige Martelaars­gracht) bij verrassing in te nemen met een klein leger van ongeveer 500, aan­gevoerd door Herman Helling. Hij dacht ten onrechte dat het Koren­meters­huis het stad­huis van Amsterdam was, waardoor de stads­wacht de tijd had zich te her­groeperen op de Dam en hen de stad uit te drijven. Amsterdam bleef dus onder het Spaanse bewind, maar dat was maar van korte duur. Na een belege­ring gaf de stad zich over in februari 1578 en tekende een contract om zich aan te sluiten bij de Staatsen. Dit was een groep, geleid door de Staten-Generaal van de Neder­landen, die zich verzette tegen de Spaanse over­heersing.

Bovenkant van het Koren­meters­huis (augustus 2021).