Huizenblok Het Schip

De Amsterdamse School, een Neder­landse archi­tectuur­stroming uit het begin van de 20e eeuw, is vooral bekend vanwege het drie­dimensionale gebruik van bak­steen, rijk aan vormen en met smeed­ijzeren en gebeeld­houwde versie­ringen. De stijl wilde gebouwen scheppen als een totaal kunstwerk, zowel binnen als buiten (Gesamt­kunstwerk). Een beroemd voorbeeld van dit soort archi­tectuur is het huizen­blok Het Schip, gebouwd tussen 1917 en 1921 en ontworpen door architect Michel de Klerk (1884-1923).

Het Schip op de hoek van de Zaan­straat en de Oostzaan­straat. Hier zit — op de smalle hoek van de taartpunt — het oude post­kantoor, met perfect geconser­veerd Amsterdams School­interieur, nu onder­deel van Museum Het Schip (juli 2021).

Van misère naar werkmanspaleizen

De Spaarn­dammer­buurt, ten noorden van het Wester­park, was oor­spronke­lijk een buurt voor haven­arbeiders met uit­zonder­lijk slechte woon­omstandig­heden. Amsterdam had in de 19e en vroege 20e eeuw een groot tekort aan woningen (een bijna constant gegeven in de stad). De arbeiders woonden meestal in armoedige kleine woningen zonder elektri­citeit, wc’s of stromend water, soms met hele families in een enkele kamer met maar één turf­gestookt kacheltje.

Een zij-ingang naar de binnenplaats achter de woningen (juli 2021).

Deuren naar de woningen op de binnenplaats (juli 2021).

Een wet voor betere woningen

De Woningwet van 1901 legde hogere standaard­eisen vast in betere regel­geving — slechte oude huizen­blokken werden gesloopt en er werden nieuwe huizen gebouwd, met lagere prijzen, zodat ze binnen het bereik kwamen van inwoners met een laag inkomen. De Spaarn­dammer­buurt was één van de wijken waar voorbeeld­projecten van sociale woning­bouw als Het Schip en verschil­lende andere Amsterdamse School­projecten werden gereali­seerd, gefinan­cierd door woning­bouw­corporaties. Dit was een groten­deels idealistische beweging die arbeiders mooie en gezonde woningen wilde bieden, met veel publiek groen ertussen.

Kijkje door een hek op de binnen­plaats van huizen­blok Het Schip (juli 2021).

Socialistische woning­bouw­vereniging

De arbeiders­woningen in dit deel van de wijk, in opdracht van de socialistisch georiënteerde woning­bouw­vereniging Eigen Haard, werden in drie delen gebouwd: op het Spaarn­dammer­plantsoen (noordkant 1913–1915, zuidkant 1915–1916) en het blok Het Schip, tussen de Zaan­straat, Oost­zaan­straat en Hembrug­straat (1917–1921).

Advertentie uit 1917 voor de huizen van woning­bouw­vereni­ging Eigen Haard (Neder­lands Architectuur­instituut NAi).

Het gebouwen­complex van Het Schip is, als fraai voorbeeld van deze expressio­nistische beweging, zeker een bezoek waard. De prachtige restau­ratie van het huizen­blok werd in 2018 voltooid, mede dankzij een bijdrage van de Getty Foundation (in Los Angeles, Californië), die subsidies toekent voor “het begrijpen en behouden van de beeldende kunsten”.

Interessant gebogen deel van de voor­gevel aan de Oost­zaan­straat, dat laat zien hoe de architect het bestaande school­gebouw in het nieuwe blok heeft opge­nomen (juli 2021).

Schip of taartpunt?

Het blok van Het Schip ziet er volgens mij meer uit als een taartpunt (waar bij het brede deel, bij de toren, een hap uit is genomen), maar kennelijk zag iemand er ooit een vage gelijkenis met een schip in, dus dat is de naam die het blok kreeg. Misschien is het ook maar beter zo, dat niemand hoeft te zeggen dat ie in een stuk taart woont. Het blok bevat 102 apparte­menten, een kleine hal en een post­kantoor. Sinds 2001 is er ook een museum gevestigd, gewijd aan de Amster­damse School­beweging, met de ingang via de voor­malige school op de Oost­zaan­straat 45.

De met dakpannen beklede toren op het dak van het brede deel van het blok, gezien vanaf de binnen­plaats van het museum (juli 2021).

Architect Michel de Klerk

Michel de Klerk was een Neder­landse architect, één van de grond­leggers van de Amster­damse School­beweging van expressio­nistische architectuur. Hij werd geboren in een arme Joodse familie, maar door zijn teken­talent werd hij toege­laten tot de ambachts­school en kreeg hij later ook nog een baan bij architect Eduard Cuypers (van zijn 14e tot zijn 26e levensjaar). Daar ontmoette hij ook zijn vrouw Lea Jesserun en de mede-idealisten Piet Kramer en Joan van der Meij. Tussen 1906 en 1911 maakte hij een aantal reizen naar Londen, Duitsland en Scandinavië. Zijn eerste echte ontwerp was het Hille­huis, een gebouw uit 1911 op de Gabriël Metsu­straat bij het Museum­plein.

De gedetail­leerde daklijn aan de Oost­zaan­straat (juli 2021).

Hij creëerde een groot aantal hoog­waardige ontwerpen met bijzonder originele versieringen, maar er werden er maar een paar ook echt gebouwd. Het Schip is één van zijn beste uitge­voerde gebouwen. Hij wilde breken met de beperkende rationa­listische ideeën die Berlage voorstond — zijn werk na 1920 liet invloeden van Frank Lloyd Wright zien. Hij ontwierp ook meubels en hele inrichtingen (bijvoorbeeld voor het Scheep­vaart­huis) en was een getalenteerd kunstenaar. Hij stierf in 1923, 39 jaar oud, aan de gevolgen van een long­ontsteking.

Een klein beeldje van een windmolen aan de gevel van Het Schip, Oostzaan­straat (juli 2021).

Oostzaanstraat 45, ingang van museum Het Schip in het vroegere school­gebouw (juli 2021).

Het Schip, Oostzaan­straat hoek Hembrug­straat (juli 2021).

Het Schip, gezien vanaf de overkant van de Hembrug­straat (juli 2021).

Museum Het Schip verkoopt een rijk geïllustreerd boek, “Een kunstwerk van baksteen”, over de geschiedenis en restauratie van het gebouw (verkrijgbaar in Nederlands en Engels):
https://www.hetschip.nl/amsterdamse-school/publicaties/boek-een-kunstwerk-van-baksteen

In een andere blogpost zal ik het over het unieke museum Het Schip hebben, dat gewijd is aan de Amsterdamse School.