Huis met de Hoofden

Op de Keizers­gracht 123 staat een fraai 17e eeuws gebouw op een dubbele grachten­kavel, met zes promi­nente hoofden op de voor­gevel. Het staat bekend als het Huis met de Hoofden en werd in 1622 gebouwd voor Nicolaes Sohier, een rijke kousen­koop­man en kunst­verza­melaar, die hier 12 jaar lang woonde. Hoewel het ontwerp van de gevel in Renaissance­stijl gewoon­lijk wordt toe­ge­schreven aan stads­architect Hendrick de Keyser (1565-1621), werd het waar­schijn­lijk voltooid door zijn zoon Pieter de Keyser (1595-1664). Het pand is een rijks­monument.

Huis met de Hoofden op de Keizers­gracht 123 (juli 2021).

Er is vrijwel geen enkel ander grachten­pand in Amsterdam uit de vroege 17e eeuw waar­van het interieur zo goed bewaard is gebleven, de indeling is nog groten­deels oor­spronke­lijk. Dit is één van de drie over­ge­bleven huizen uit die tijd met een annex eraan vast (de andere twee zijn de Dolphijn uit 1600 op het Singel 140 en het Huis Bartolotti uit 1617 op de Heren­gracht 170). Sinds 2017 is hier de Embassy of the Free Mind, een museum, biblio­theek en platform voor vrij­denken, gebaseerd op de filo­sofie achter de Biblio­theca Philo­sophica Hermetica collectie (de Ritman biblio­theek).

Kijkje langs de Keizers­gracht, richting zuid­westen naar de Lelie­gracht (juni 2022).

Voorkant van het gebouw

Behalve de hoofden heeft de Renaissance voor­gevel rol­orna­menten, vazen, obelisken, leeuwen­koppen en zuiltjes. Vóór het huis een dubbele stoep (met nog de origi­nele 17e eeuwse trap­leuning) en een kleine poort aan de rechter­kant van het huis, die toegang gaf tot een gang die doorliep tot aan het koets­huis achter het gebouw. Boven de poort was een kamer voor de koetsier. De stijl van het huis lijkt op die van Huis Bartolotti, dat ook door Hendrick de Keyser werd ont­worpen.

Voorkant van het Huis met de Hoofden met de hoofd­ingang (juni 2022).

De zes hoofden

De vroegste vermelding als het Huis met de Hoofden dateert uit 1715. Het huis kreeg die naam natuur­lijk vanwege de zes hoofden aan de voor­gevel — technisch gezien zijn het trouwens geen hoofden maar korte borst­beelden. Ze zijn bijna 1 m hoog en 50 cm breed, waar­schijn­lijk aan­ge­bracht door tweede eige­naar Louis de Geer (1587-1652), een Nederlands-Zweedse ondernemer, bankier en industrieel, die ook betrokken was bij de Zweedse slaven­handel.

De hoofden stellen zes Romeinse goden voor, drie mannen en drie vrouwen: Apollo met een lauwer­krans (kunst), Ceres met graan­halmen (landbouw), Mercurius met gevleu­gelde helm (handel), Minerva met helm met veren (wijs­heid), Bacchus met druiven­ranken (wijn) en Diana met een halve maan (jacht). De hoofden links en rechts boven de ingang, Mercurius en Minerva, betekenen dat De Geer gezien wilde worden als “mercator sapiens”, een handelaar in zowel commercie als wijsheid.

Boven de hoofd­ingang Mercurius (links) en Minerva (rechts), symbo­lisch voor de “mercator sapiens” (juni 2022).

Het koppelen van Mercurius en Minerva stond ook symbool voor de ver­schil­lende takken van kunst. De hoofden of borst­beelden kijken steeds een verschil­lende kant op — ze zijn ook af­wisse­lend manne­lijk en vrouwe­lijk, wat gebruike­lijk was tijdens de Nederlandse Renaissance. De linker­kant staat voor de ochtend en middag (handel en activi­teit), de rechter­kant staat voor avond en nacht (studie en over­denking).

Stadslegende

Een stads­legende, waar­schijn­lijk uit het midden van de 17e eeuw, verhaalde dat de zes hoofden van zes dieven waren die het gebouw wilden binnen­dringen en werden gedood door de keuken­meid met een bijl. Als beloning voor haar moedige optreden zou de eigenaar vervolgens de zes hoofden hebben laten aan­brengen op de gevel. Haar hoofd zou dan het missende zevende hoofd zijn geweest. Het verhaal werd al in 1861 als verzonnen af­gedaan, want bijna identieke verhalen deden de ronde in het oosten van het land.

Huis met de Hoofden, hoofd van Diana naast de koets­huis­poort (juni 2022).

Tijdslijn van bewoners

• 1622 – Nicolaes Sohier (1622-1635).
• 1634 – Louis de Geer (1587-1652).
• 1652 – Laurens de Geer (1614-1666).
• 1656 – Filosoof Jan Amos Komensky (Comenius) was de gast van Laurens de Geer tot 1670.
• 1746 – Laatste en 4e generatie De Geer in het huis.
• 1752 – Anthoni Grill (1705-1783) huurt het huis van de erf­genamen tussen 1752 en 1775. Het handels­huis van zijn oom voor­zag de VOC tussen 1722 en 1731 van zilver voor de handel met Azië.
• 1779 – Zweedse achter­neef Louis de Geer erft het huis, maar woont er zelf nooit. Zijn zoon verkoopt het huis.
• 1791 – Diederik van Leyden Gael (1775-1846), vroegere burge­meester van de stad Leiden.
• 1811 – Kunst­handelaar Cornelis Sebille De Roos (1754-1820) houdt hier grote kunst­veilingen. Hij verkocht Rembrandt’s Anato­mische Les aan de Neder­landse staat in 1928.
• 1865 – De stad wordt eigenaar, er komt een HBS, die in 1869 naar de Keizers­gracht 177 verhuist.
• 1869 – Open­bare Handels­school, verhuist later naar het Raamplein.
• 1907 – Restauratie, latere toe­voe­gingen achter worden verwijderd.
• 1909 – Amsterdamse Conser­vatorium en Muziek­school.
• 1920 – Steen geplaatst ter herin­nering aan Comenius.
• 1931 – Bont­handelaar Aron Heertje (1903-1983).
• 1954 – Verbouwing, restauratie van de rechter achter­gevel.
• 1981 – Restauratie.
• 1983 – Gemeente­lijk Bureau Monumenten­zorg.
• 2005 – Bureau Monumenten & Archeo­logie verhuist naar De Bazel op de Vijzel­straat.
• 2006 – Gekocht door Joost Ritman, interieur wordt gerestau­reerd.
• 2007 – Embassy of the Free Mind (met de Biblio­theca Philo­sophica Hermetica).
• 2019 – Restauratie van de voor­gevel, familie­wapens van Louis de Geer en zijn vrouw Adrienne Gérard op de voor­gevel (over­ge­nomen van de schouw), een leeuw bij de ingang en een globe bovenop de gevel.

Ondertrouw van Nicolaes Sohier en Susanna Hellemans in april 1621, linksonder (Stads­archief Amsterdam).

Nicolaes Sohier (1622-1635)

Nicolaes Sohier (1588-1642) was een steen­rijke kousen­koop­man, tevens zaken­partner van Jacob Jacobsz Bicker (1581-1626), die schepen van Amsterdam was in 1625. Sohier was getrouwd met Susanna Helle­mans, de zuster van de tweede vrouw van dichter en historie­schrijver P.C. Hooft. Hij kocht een dubbele kavel op de Keizers­gracht in 1621 en liet daar dit huis bouwen door De Keyser in 1622. De gevel en de in­deling van het huis lijken op Huis Bartolotti, dat eigen­dom was van Sohier’s zwager Jan Baptista Bartolotti.

Nicolaes was een groot liefhebber van kunst, muziek en archi­tectuur — hij stond bekend om zijn liefde voor Veneti­aanse muziek en was een actief lid van de culturele eltie in Amsterdam in de 17e eeuw. Hij bezat ook een aantal schilde­rijen van Peter Paul Rubens (1577-1640). Kort nadat hij hier introk stierven zijn vrouw en zijn twee dochtertjes. In 1634 verkocht hij het huis aan wapen­handelaar Louis de Geer. Hij verhuisde toen naar zijn nieuwe woning, ontworpen door Philips Vingboons, aan de Herengracht 237 (dat huis werd in 1881 afge­broken).

Hoofd van Ceres (landbouw) op het Huis met de Hoofden (juni 2022).

Louis & Laurens de Geer

Na 1634 werd het huis bewoond door vier generaties van de invloed­rijke familie De Geer. Wapen­handelaar en geschuts­fabrikant Louis de Geer (1587-1652) was de zwager van wapen­handelaar Elias Trip. Hij vestigde giete­rijen, koper- en zilver­mijnen in Zweden — hij was raads­man van de Zweedse koning Gustaaf II Adolf en regelde ook een aantal forse leningen voor hem. Louis de Geer was een duide­lijk voor­beeld van de grote econo­mische groei en voor­spoed in de Neder­landse Repu­bliek gedurende de zoge­naamde Gouden Eeuw — en ook van geld verdienen zonder enige morele beperking.

Links: Louis De Geer de Oudere (1587-1652), detail van een schilderij van David Beck uit 1650 (National­museum, Stockholm).
Rechts: Portret van Laurens de Geer (1614-1666), detail van een schilderij van Abraham de Vries (1613-1649).

Iets verderop op de gracht, op Keizers­gracht 149, staat een huis dat De Coninck van Sweden heet uit 1621, met een beeld van Koning Gustaaf Adolf II van Zweden op de gevel. Louis de Geer woonde hier waar­schijn­lijk eerst — hij onder­hield nauwe zake­lijke betrek­kingen met de koning van Zweden, die hij ook enorm bewonderde.

Beeld van Koning Gustaaf Adolf II van Zweden op de gevel van Keizers­gracht 149 (juni 2022).

Als één van de grootste wapen­handelaren in de Neder­landse Repu­bliek verkocht hij kanonnen aan veel Duitse Protestantse partijen, aan de Nederlandse Admira­liteit en aan de VOC en WIC, evenals aan Zweden in de Zweeds-Deense conflicten. Hij maakte grote winsten gedurende de enorm bloedige Dertig­jarige Oorlog (1618-1648), waarbij veel Europese landen betrokken waren. Dat conflict was begonnen door onenig­heden tussen Katho­lieken en Protes­tanten, maar werd al snel een strate­gische oorlog tussen de Oosten­rijkse en Spaanse Habsburgs en het Franse Huis Bourbon.

Kort na zijn intrek in dit huis verloor Louis zijn vrouw en dochter. Toch was hij aan het huis verknocht en hij zette in zijn testament dat het altijd in de familie moest blijven. Hij veranderde flink wat aan het interieur en liet een monu­men­tale schouw plaatsen met zijn familie­wapen erop. In een galerij achter het huis had hij schilde­rijen hangen van zijn Zweedse mijnen — die schilde­rijen zijn nu in Zweden. Louis stierf in 1652, waarna zijn zoon Laurens (1614-1666) zijn intrek nam in het huis.

Achterkant van het Huis met de Hoofden, gezien vanuit de tuin (juni 2022).

Steun voor vrijdenkers

De familie De Geer, zelf gevlucht vanwege reli­gieuze conflicten en inqui­sitie in Vlaan­deren, besloot om vrij­denkers zoveel moge­lijk te helpen en steunen — Amsterdam werd in die dagen als (rela­tief) tolerant gezien en was een rede­lijk veilige haven geworden voor veel zoge­heten tegen­draadsen. Louis en zijn zoon Laurens maakten hun huis tot een ont­moetings­plek voor hen — beiden zagen ze geld als een middel om sociale en maat­schappe­lijke verande­ringen te bewerk­stelligen. Hun verheven eso­te­rische idealen verhinderden hen echter niet om bij de slaven­handel betrokken te raken — Louis in Zweden en Laurens met de WIC (West-Indische Compagnie). Er is een soort gelij­kenis hier met de aan hen verwante familie Trip, die zorgvuldig een publiek imago van zich­zelf opbouwde als “wapen­handelaars van de vrede”.

Detail van een schilderij van Jürgen Ovens uit 1650-1670, portret van Comenius (Jan Amos Komensky) (Rijks­museum).

Louis en Laurens steunden actief de publi­catie van werken van anders­denkende schrijvers en filo­sofen. Van 1656 tot 1670 was de Tsjechische filo­soof en onder­wijs­ver­nieuwer Jan Amos Komensky (Comenius, 1592-1670) bij hen te gast, die hier werkte aan zijn boek Didactica Magna (Grote Onder­wijs­leer). Het boek, over her­vorming in het onder­wijs, werd in 1657 in Amsterdam uit­ge­geven. Louis de Geer zorgde ook dat Comenius een aan­stelling kreeg om het Zweedse onder­wijs­syteem te hervormen. De familie De Geer bouwde — waar­schijn­lijk met de hulp van Comenius — een uit­ge­breide biblio­theek van anders­denkenden op van zo’n 5.000 boeken, die zich nu in de Zweedse stad Norköpping bevindt.

Tegel voor het Huis met de Hoofden, met citaat van Comenius. Er staat: “De school die geheel aan haar doel­stelling beant­woordt, is een werk­plaats van humaniteit; ze verlicht het verstand van de leer­lingen door de schitte­ring van kennis” (juni 2022).

Het is best ironisch dat deze familie van wapen­handelaren de bescherm­heer werd van deze filo­soof, die vrede predikte en die alle wapens wilde laten om­smelten tot klokken of muziek­instru­menten. Comenius ligt begraven in het familie­graf van zijn bescherm­heer Laurens de Geer in Naarden.

Plaquette die herinnert aan Comenius’ verblijf in het Huis met de Hoofden. Daarboven Bacchus met een krans van druivenranken (juni 2022).

Embassy of the Free Mind

Met de komst van de Biblio­theca Philo­sophica Hermetica (de Ritman­biblio­theek) in het Huis met de Hoofden, is ook de historische betekenis van vrijdenkers op deze plek weer ingevuld. In een latere blogpost zal ik de Embassy of the Free Mind en het interieur van het Huis met de Hoofden bespreken.

Huis met de Hoofden, vlag van de Embassy of the Free Mind en plaquette ter herinnering aan Comenius (juni 2022).