Hortus Botanicus

De Hortus Botanicus van Amsterdam op de Plantage Midden­laan 2A, door het stadsbestuur in 1638 opgericht, is één van de oudste botanische tuinen. Oorspronkelijk de Hortus Medicus genoemd, was het eerst vooral een tuin voor medicinale kruiden. Doktoren en apothekers kregen er onderwijs en deden daar examens. In 1682 verhuisde de tuin naar zijn huidige plek in de Plantage­buurt. Delen van de Hortus zijn aangewezen als Rijks­monument

Ingang van de Hortus Botanicus op de Plantage Middenlaan 2A (augustus 2021).

Op zoek naar remedies

Vanaf 1450 tot aan het eind van de 17e eeuw werd Amsterdam maar liefst 37 keer door een pest­epidemie getroffen, waarbij soms meer dan 10% van de bevolking stierf. Daarnaast woedden er nog een groot aantal andere besmette­lijke ziekten, vanwege de afschuwelijk onhygiënische toestanden, vooral in de armere wijken van de stad. Hoewel het nog tot de 19e eeuw zou duren tot men de oor­zaken van deze ziekten echt begon te begrijpen, zorgde de jacht op mogelijke medicijnen wel voor een groeiende interesse in medische botanische tuinen.

Bronzen penning uit 1730 van het Collegium Medicum, voor toegang tot de kruidentuin (Rijks­museum­collectie).

Hortuscollectie

Handelaren van de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) brachten in de 17e eeuw planten en zaden mee terug, zowel als mogelijke medicijnen als voor onderzoek naar potentiele commerciële mogelijk­heden. Een koffieplant uit de collectie van de Hortus was waarschijnlijk de voorouder van de koffie­plantages in Centraal- en Zuid Amerika, en de zaden van twee olie­palmen uit Mauritius stonden aan de wieg van de palmolie­plantages in Zuidoost Azië.

Hoewel de tuin maar 1,2 hectare groot is, staan er meer dan 4000 verschillende soorten planten van over de hele wereld, waaronder ook met uitsterven bedreigde soorten. Je vindt hier planten uit zeven verschillende klimaten — een aantal kassen huis­vesten planten uit woestijnen, de tropen en de sub­tropen. Er is ook een vlinderkas en een monumentale palmenkas. En natuurlijk ook een tuin met genees­krachtige kruiden. Het Hortus­café is gehuisvest in de monumentale Oranjerie.

Een stukje geschiedenis

De Hortus Medicus werd in 1638 gestart door Johannes Snippen­daal in het Reguliers­hof, een tuin en boomgaard (lusthof) op de plek waar ooit het klooster van de Regulieren stond, dat in  1532 was afgebrand. Dit klooster stond ongeveer waar de Keizers­gracht en de Utrechtse­straat elkaar kruisen. P.C. Hooft en Constantijn Huygens bemoeiden zich met het omvormen van de medische tuin in een Hortus Botanicus, een tuin met een weten­schappelijk doel, naar het voor­beeld van de Hortus Botanicus in Leiden uit 1590.

Het stads­bestuur verdiende behoorlijk aan de Amsterdamse Hortus met de verkoop van inheemse genees­krachtige kruiden en gekweekte exoten. Er was ook een levendige ruil­handel in planten­soorten met andere botanische tuinen. Toen de stad uit­breidde moest de tuin naar een andere plek verhuizen — eerst, in 1660, naar het Binnen­gast­huis­terrein (het vroegere zieken­huis in de binnen­stad) bij de Grim­burg­wal, in 1682 naar de huidige plek.

Toen Louis Napoleon Koning van Nederland was (van 1806 tot 1810) had hij plannen om de Hortus Botanicus uit te breiden met een dieren­tuin — een jaar lang was zijn collectie dieren gehuis­vest in de Oranjerie. Nadat zijn broer hem uit zijn functie had ontheven (omdat hij teveel begaan was met het welzijn van de Neder­landers) en hij was vertrokken werden de plannen voor een dieren­tuin in de Hortus geschrapt.

De toegangs­poort van de Hortus stamt uit begin 1700, het zes­kantige paviljoen uit eind 1600, de Oranjerie uit 1875. Het Palmhuis is uit 1912 en het Hugo de Vries­labora­torium dateert uit 1915. Hugo de Vries (1848–1935) was een Nederlandse plant­kundige en één van de eerste genetici. Hij is vooral bekend vanwege de door hem gesugge­reerde begrippen gen en mutatie, gebaseerd op zijn onder­zoek naar de mutaties van teunis­bloemen.

Financiële perikelen

Toen de Universi­teit van Amsterdam in 1987 niet meer wilde betalen voor de tuin, omdat ze vonden dat het geen weten­schappe­lijk doel meer diende, ging de Hortus bijna failliet. Hij bleef bewaard door een stichting van individuele sponsors en wordt tegen­woordig ook nog wat geholpen door het stads­bestuur. De tuin is sinds 1990 niet meer verbonden aan de UvA. De Hortus krijgt geen financiële bijdrage uit de middelen voor de culturele sector en is dus voor 85% van zijn inkomsten afhanke­lijk van de bezoekers. De anti-COVID maat­regelen hebben de Hortus dan ook in flinke financiële problemen gebracht.

Speciale planten

Een bijzondere plant die in de buiten­vijver van de tuin te zien is tijden de zomer­maanden is de Victoria amazonica water­lelie, waarvan de ronde bladeren tot 3 m in door­snede kunnen worden. De vaak vertelde mythe dat de plant maar één keer per jaar zou bloeien is niet waar — tijdens warme zomers bloeit de plant bijna elke week. De prachtige bloem (die tot 40 cm in doorsnede kan zijn) gaat pas bij de schemering open en leeft maar twee nachten — hij is wit op de eerste nacht en roze op de tweede.

Een andere speciale plant is de Wollemia conifeer (Wollemia nobilis), een conifeer­achtige boom uit de tijd van de dino­sauriërs. Er werd lang geacht dat dit een uitge­storven fossiel was, tot in 1994 Australische weten­schappers de boom ontdekten in een natuurpark. Hij groeit maar op één plek op aarde, de Blue Mountains in New South Wales (Australië) in het Wollemi National Park.

De Blue Mountains in New South Wales, Australië. De exacte locatie van de Wollemia bomen wordt geheim gehouden.

In de taal van de Aboriginals betekent wollemi “pas op, kijk om je heen”. Wollemi-bomen leven uit­zonder­lijk lang, sommige worden geschat op 500 tot 1.000 jaar oud. De Amsterdamse Hortus Botanicus kreeg in 2006 een licentie om Wollemia­stekjes te verkopen — het origineel staat binnen een beschermend ijzeren hek. De op­brengsten van de stekjes komen ten goede aan natuur­bescherming in Australië. Ik heb een beetje mede­lijden met de arme Wollemi in de Amsterdamse Hortus, die niet alleen last heeft van het koudere Neder­landse weer, maar ook nog eens gescheiden is van zijn planten­buren door een kooi die hem moet beschermen tegen de twee­benige bezoekers…

Hortus fotogalerij (augustus 2021)

Website Hortus Botanicus: https://www.dehortus.nl/