Het Paleis op de Dam

Dit gebouw werd ontworpen door architect Jacob van Campen in de stijl van het Hollands Classicisme. De bouw begon in 1648 en was klaar in 1665, na 17 jaar. Dit was ooit de het Amsterdamse stad­huis, nu in gebruik als Konink­lijk Paleis sinds 1815. Het konings­huis gebruikt het gebouw voor officiële ont­vangsten en het wordt ook gebruikt voor expo­sities. De koepel heeft een wind­vaan met kogge­schip, het oude symbool van de stad. Aan de Damkant vind je geen grote entree, want de officiële ingang is aan de achter­kant op de Nieuwe­zijds Voor­burg­wal 147. Het gebouw is open voor het publiek, als er geen officiële gelegen­heden zijn.

Gezicht op het Konink­lijk Paleis op de Dam. Rechts de Nieuwe Kerk (juni 2020).

Het paleis was ooit het grootste stad­huis van Europa in de 17e eeuw. Er is expres geen indruk­wekkende ingang aan de Dam­kant: het stads­bestuur wilde eventuele aan­vallen door een boze menigte voorkomen wanneer impopu­laire beslissingen tot sociale onrust mochten leiden. Het hele gebouw is eigenlijk meer als een soort fort ontworpen, ook al omdat de goud­reserves van de Wisselbank hier bewaard werden: alle ramen op de begane grond hebben ijzeren tralies — de ramen in de Vierschaar hal (het tribunaal) hebben schiet­gaten voor geweren om een mogelijke aanval af te slaan. De ingang van de bank aan de huidige Paleis­straat werd gemaakt in opdracht van Louis Napoleon, toen hij besloot dat de bank de enige publieke functie was die in het paleis mocht blijven.

Van Stadhuis naar Paleis

Toen het oude gotische stadhuis bouw­vallig was geworden kwamen er een aantal voor­stellen voor de vervanging. Het huidige paleis was het meest ambitieuze en kost­bare plan, goed­gekeurd in de euforie van de Vrede van Münster in 1648 — het einde van de Tachtig­jarige Oorlog met Spanje. Het gebouw rustte oor­spronke­lijk op 13.659 houten hei­palen uit Noorwegen — in 1945 werden er 22 hei­palen aan toe­gevoegd om verzak­kingen te voorkomen.

De Dam met het stadhuis en de oude Waag uit 1565 in Renaissance­stijl. Het zand­steen van het paleis heeft hier nog de oor­spronke­lijke licht­gele kleur. De Waag werd in 1808 afge­broken op orders van de Franse Koning Lodewijk Napoleon, die een vrij uitzicht vanuit zijn paleis wilde hebben. Schilderij uit 1668 van Gerrit Adriaensz Berckheyde (1638-1698) (Museum voor Schone Kunsten, Antwerpen).

Na 150 jaar dienst te hebben gedaan als stad­huis, werd het gebouw in 1808 als paleis aan de Franse Koning Lodewijk Napoleon aan­geboden. Het was zelfs even een keizer­lijk paleis toen Nederland in 1810 door het Franse keizer­rijk werd geannexeerd. Lodewijk Napoleon begon een kunst­collectie in het paleis als het Koninklijk Museum, wat later de basis zou vormen voor de collectie van het Rijks­museum.

Kijkje over de Dam. Links het paleis, recht vooruit de Nieuwe Kerk (augustus 2021).

Eigendom & Restauraties

In 1813, bij zijn inhuldi­ging hier, gaf Prins Willem I van de Neder­landen het paleis terug aan de stad. Maar het stads­bestuur, angstig voor de buiten­sporig hoge kosten van onderhoud, gaf het gebouw vlug terug aan de staat, zodat het in 1815 weer het Konink­lijk Paleis werd. In 1936 verkocht de stad de laatste rechten die ze op het gebouw had in ruil voor een flinke som geld aan de staat. Het gebouw werd in de loop van de 20e eeuw een aantal keren gerestau­reerd, waarbij de verande­ringen werden terug­gedraaid die Lodewijk Napoleon aan het interieur had laten aan­brengen. Het door hem aange­brachte balkon bleef bewaard, maar werd wel verkleind en versimpeld. Na de restauratie in 1960 en de restauratie van het interieur in 2005-2009 werd het gebouw weer toeganke­lijk voor het publiek.

Toen eind 2009 het budget voor de restauraties van €41 miljoen met €6 miljoen werd gekort, werden alle restauraties boven de dak­lijn afge­blazen. Zo bleef Atlas dus groen uit­geslagen in plaats van de originele brons­kleur, werd de koepel niet schoon­gemaakt en werden de andere bronzen beelden niet aan­gepakt, evenmin als de vier hoek­beelden van adelaars die een kroon dragen, die ooit verguld waren geweest.

De Dam met Konink­lijk Paleis, gezien vanuit de Eggert­straat op een regen­achtige dag (mei 2021).

Buitenkant van het paleis

Het Koninklijk Paleis heeft de grootste zand­stenen façade in Nederland, gemaakt van Obernkirchen en Bentheim zandsteen. Zandsteen laat zich makkelijk bewerken, maar het is ook vrij zacht en verkleurd snel. Bij de bouw was het stadhuis helder geelwit, maar met de jaren werd de zand­stenen buiten­kant donker grijs­zwart, niet door lucht­vervuiling maar vanwege een chemische reactie van de steen — dit soort zwarte verkleuring treed in veel soorten zand­steen op. De façades lieten al 75 jaar na de bouw deze zwarte verkleuring zien. Er is heel veel onder­zoek gedaan naar manieren om de façade schoon te maken en te beschermen zonder de steen te beschadigen.

Architectuur & Beelden

Architect Jacob van Campen ontwierp het paleis, maar stads­bouw­meester Daniël Stalpaert (1615-1676) werd belast met de eigenlijke uit­voering. In 1654 kreeg hij de leiding over het hele project, nadat de architect en de stad onenig­heid kregen over veranderingen aan het ontwerp. Alle beelden werden gemaakt door Artus Quellinus en zijn mede­werkers. Het stadhuis opende in 1655, maar de hele bouw werd pas in 1665 voltooid — de inrichting van de kamers werd pas aan het eind van de 18e eeuw afgemaakt. Architect Jacob Van Campen stierf in 1657 en zag dus zijn ontwerp nooit helemaal af.

Atlas draagt het hemel­gewelf op zijn schouders, beeld op de achter­kant van het paleis, gegoten door de klokken­gieters en broers Hemony.

Beelden op het dak aan de Damkant

Op het dak aan de Damkant staan ook drie bronzen beelden, gegoten door klokken­gieters Hemony naar ontwerpen en modellen van Quellinus. In het midden Vrede, met een olijf­tak in haar linker­hand en een Mercurius­staf of caduceus in haar rechter­hand. Een cornucopia (hoorn des overvloeds) ligt aan haar voeten, symbool van welvaart. Aan haar linker­kant staat Justitia (Gerechtigheid), met een weeg­schaal en een staf met alziend oog, boven de plek waar ooit de schavotten werden opge­richt voor publieke terecht­stellingen. Rechts van haar Prudentia (Voorzichtigheid) die een spiegel vasthoudt (symbool van zelf­kennis) en een slang (symbool van voor­zichtig­heid).

Koepel & Balkon

De koepel — van waaruit je de schepen kon zien die het IJ binnen kwamen varen — moest het ware geloof verbeelden, het carillon moest hemelse klanken over de stad verspreiden door elk uur een psalm te laten horen. Oorspronke­lijk was het de bedoeling om acht bronzen beelden op de koepel te zetten die de wind­richtingen verbeeldden, maar dat plan werd nooit uit­gevoerd. Het balkon werd in 1808 door Lodewijk Napoleon besteld, de Franse Koning van Holland van 1806 tot 1810. Toen hij het voor­malige stadhuis tot paleis liet verbouwen, wilde hij ook een balkon om zichzelf aan het volk te tonen. In 1938 werd het balkon verkleind en het hek­werk vervangen. De leeuw — met kroon, zwaard en pijlen — komt van het wapen van Nederland.

Voorkant van het paleis op de Dam, Amsterdam, met timpaan, dakbeelden en koepel (juni 2020).

Beelden op het dak aan de achterkant

Ook aan de achter­kant van het paleis staan drie bronzen beelden op het dak. In het midden staat Atlas, 6 m hoog, met het hemel­gewelf op zijn schouders, het universum symbo­liserend. De bol die hij draagt heeft een door­snede van bijna 4 m en weegt 1.000 kg. Links staat Temperantia (Matigheid), een vrouw die een stel teugels vast­houdt. Rechts staat Vigilantia (Waakzaamheid), met een boek en een toorts, een haan aan haar voeten. Op de vier hoeken van het paleis staan beelden van adelaars die een keizers­kroon dragen, de kroon die Amsterdam sinds 1489 mocht voeren van de Oosten­rijkse keizer Maximiliaan I. Deze kronen waren ooit verguld, maar het snijden in het restauratie­budget zorgde ervoor dat ze voorlopig groen uitge­slagen bleven.

Bronzen beelden aan de achter­kant van het paleis: Atlas in het midden, Matig­heid links en Waak­zaamheid rechts (juni 2019).

Lantaarnpalen

De vier giet­ijzeren lantaarn­palen voor het paleis werden in 1844 toege­voegd ter ere van Koning Willem II van de Neder­landen (1792-1849). Oorspronke­lijk waren dit gas­lantaarns, de eerste lantaarn­palen in de stad. Ontworpen door kunstenaar Paul Tétar van Elven, waren ze door de Koninklijke familie besteld en werden ze altijd al beschouwd als bij het paleis horend. In 1917 werden ze elektrisch verlicht. Er staan ook twee van deze lantaarn­palen aan de achter­kant van het paleis.

Eén van de lantaarn­palen uit 1844 voor het paleis (juni 2020).

Detail van een lantaarn­paal uit 1844 voor het paleis (juni 2020).

De binnenkant van het paleis zal ik in een andere blog post bespreken.

Website van het Koninklijk Paleis: https://www.paleisamsterdam.nl/