Het Lieverdje

Het Lieverdje is een klein bronzen beeld op het Spui, recht voor boek­winkel Atheneum. Het beeld werd gemaakt door de Amsterdamse beeld­houwer Carel Kneulman (1915-2008), eerst als een gipsen beeld in mei 1959, dat al gauw gestolen werd. Kneulman noemde zijn beeld lief­kozend “mijn kleine tuin­kabouter”. Hij had geprobeerd er de speelse tegen­draads­heid van de Amsterdammer mee uit te drukken.

Beeld van Het Lieverdje op het Spui, recht voor boek­winkel Atheneum (januari 2021).

Schrijver Henri Knap organiseerde een inzame­ling om het beeld in brons te laten gieten, maar uit­einde­lijk werd het benodigde bedrag alleen bereikt toen de Hunter Sigaretten­fabriek in Eindhoven het bronzen beeld aan de stad Amsterdam schonk. Het werd in september 1960 onthuld. De naam Lieverdje was ontstaan uit een paar columns geschreven door Henri Knap in de krant Het Parool vanaf 1947, die de beleve­nissen beschreven van een Amsterdams straat­schoffie, altijd rotzooi trappend maar met een hart van goud. In het ironische Amsterdamse spraak­gebruik kun je “lieverdje” het best vertalen als “echt dus geen engeltje”.

Onthulling van het beeld in 1960, schrijver Henri Knap en Emma van Hall-Nijhoff (vrouw van burge­meester Van Hall) kijken uiterst tevreden toe (Nationaal Archief).

De Provo-beweging

Toen veranderingen van de bestaande politieke en maat­schappe­lijke verhoudingen uit­bleven na de Tweede Wereld­oorlog begonnen jongeren steeds meer de status quo in twijfel te trekken en uit te dagen. Conflicten tussen opstandige jongeren en de autori­teiten escaleerden steeds meer. In de jaren 1960 werd het door de sigaretten­fabriek gesponsorde beeld het middel­punt van zogenaamde happenings rond anti-rookmagiër Robert Jasper Grootveld en zijn entourage. De Provo­beweging — afkorting van provocaties — werd in 1964 geboren. Er waren ook ludieke protesten zoals het uitdelen van krenten aan het passerende publiek als een aanklacht tegen de krenterig­heid — krent als afgekorte vorm van het Amsterdamse krenten­kakker als aanduiding voor een gierige, krenterige persoon.

De overdreven geweldadige reactie van de politie op deze happenings zorgde er alleen maar voor dat ze steeds meer werden gehouden, gericht op het bewerk­stelligen van veranderingen in de maat­schappij. In 1967 werden de Amsterdamse burge­meester Van Hall en politie­chef Van der Molen ontslagen als gevolg van hun reacties op de Provo-manifestaties. Tegen het eind van 1966 stopten de bijeen­komsten rond het beeldje. De weinig othodoxe oplossingen van de Provo-beweging stonden hun succes op de lange duur in de weg — de beweging begroef zichzelf symbolisch in het Vondel­park in mei 1967.

De zuidkant van het Spui. Links de Oude Lutherse Kerk uit 1630, recht vooruit de kerk De Krijtberg aan de andere kant van het Singel, rechts het beeld van het Lieverdje (januari 2021).

Meer Lieverdje-avonturen

Vaak werd het Lieverdje om de één of andere reden aan­gekleed, of met verf beklad, zelfs even gekidnapt in 1966 door studenten uit Groningen. Het beeld werd een week later terug­gevonden — in de tussen­tijd hadden de studenten het beeld vervangen door een meisje met bloemen. In 1967 poseerde de toen 21-jarige artieste Phil Bloom naakt voor het beeldje (alleen gekleed in een bosje tulpen), als protest tegen de burger­lijke truttig­heid. Er werd een ansicht­kaart van gemaakt die nog steeds verkrijgbaar is. Voetbalclub FC Amsterdam (opgeheven in 1982) maakte een afbeelding van het beeldje onder­deel van hun logo.

Links: Verf wordt van het Lieverdje verwijderd, 1965 (Nationaal Archief). Rechts: Lieverdje in Ajax shirt, ter ere van de geliefde burge­meester Eberhard van der Laan, die stierf in 2017. Gabber is Amsterdams Jiddisch voor kameraad of makker (januari 2020).

In 2012 werd het beeld omver­gereden door een achteruit rijdende Duitse vracht­wagen. Die had ironisch genoeg het opschrift “Wir bewegen etwas” (wij zetten iets in beweging). De gebroken enkels werden gerepareerd en het beeld werd terug­geplaatst. In 2015 was er een rechts­zaak nadat er brand was gesticht bij het beeldje, wat juris­prudentie opleverde over de reik­wijdte van het recht om te demonstreren. Sinds 2006 wordt de prijs het Roze Lieverdje (een roze miniatuur van het beeldje) op Valentijns­dag uitgereikt aan een Amsterdammer die zich heeft ingezet voor de rechten van de LHBT gemeenschap.

Een voorbij­ganger kijkt naar de lege sokkel nadat het standbeeld in 1966 was gekidnapt door studenten uit Groningen (Nationaal Archief).

Kabouters

De Kabouters­beweging was een alternatieve protest­beweging en lokale politieke partij in de jaren 1969-1974, gevormd rond ex-Provo’s Roel van Duijn en Robert Jasper Grootveld. Ze bekriti­seerden de consumptie­maat­schappij, de woning­nood en de vernieti­ging van de natuur. De meeste van hun protesten tegen de gevestigde orde waren speels en oncon­ventioneel, bedoeld om “brave burgers” en het establishment te irriteren.

Gemeente­grens­bord van Amsterdam, met erover­heen geplakt “Amsterdam Kabouter­stad – Oranje Vrijstaat” in 1970 (Nationaal Archief).

De partij Amsterdam-Kabouterstad kreeg in 1970 bij de gemeente­raads­verkiezingen 11% van de stemmen en werd zo de vierde grote partij in Amsterdam. In februari 1970 riepen ze de Oranje Vrijstaat uit op de Dam. Ze vormden een schaduw­regering met departementen voor kraken, voor biologisch voedsel en voor tweede­hands­winkels. Ze werden in 1971 opgeheven vanwege interne conflicten en eindeloze discussies. Voormalige Kabouters als Roel van Duijn bleven politiek actief in de jaren 1980.

Links: voorkant van het Lieverdje (januari 2021). Rechts: achterkant van het Lieverdje met het toe­gevoegde beeldje van een kabouter met een bord “Lang leve de kabouters” (december 2021).

Kabouters Nu

Op 11 maart 2021 werd een klein bronzen beeldje van een kabouter, gemaakt door Ruchama Noorda, onthuld vlak achter het beeld van het Lieverdje, door de beweging Kabouters Nu. Ze grapten dat de Kabouter­beweging nooit was gestopt maar 50 jaar lang onder­gronds was gegaan. In de lente van 2022 willen ze een appel­boom planten (“om Amsterdam te verfruiten”) op de geher­structureerde Post­zegel­markt op de Nieuwe­zijds Voor­burgwal.

Bronzen beeldje van een kabouter achter het Lieverdje (december 2021).

Al met al heeft het beeld van het Lieverdje zeker een plaats verdiend in het collectieve geheugen van Amsterdam als een spil van maat­schappe­lijke verandering en protesten.