Haarlemmersluis

Haar­lemmer­sluis is de naam van een sluis en brug aan de oost­kant van de Brouwers­gracht, waar het Singel in het IJ uit­mondt. De naam komt van de weg naar Haarlem verder naar het westen. Deze Haar­lemmer­sluis was klaar in 1602, een door­gang in de oude zee­dijk aan deze kant van de stad, die zout water bij vloed uit de grachten moest houden. De brede vaste brug tussen de Nieuwen­dijk en de Haar­lemmer­straat ligt naast de sluis.

Haarlemmersluis aan het Singel naar het noorden gezien, links de ingang van de Haarlemmerstraat (september 2023).

Oude Haarlemmersluis

De huidige Haar­lemmer­sluis heette eerst nog de Nieuwe Haar­lemmer­sluis, om hem te onderscheiden van de Oude Haar­lemmer­sluis. Dat was een oudere sluis (die daarvoor Spaarn­dammer­sluis heette) op de plek waar de Nieuwen­dijk de Martelaars­gracht kruist, met de eerste Haar­lemmer­poort er bovenop. Toen die sluis in 1506 werd vernieuwd kreeg hij de naam Haar­lemmer­sluis. In 1884, toen de Martelaars­gracht werd gedempt, verdween ook die sluis.

Haarlemmersluis, vanaf de Stromarkt aan het Singel, links brug nr. 15 aan het begin van de Brouwersgracht (september 2023).

Nieuwe Haarlemmersluis

Tegen het eind van de 16e eeuw waren zowel de Damsluizen als de Oude Haar­lemmer­sluis behoorlijk vervallen en moesten steeds weer worden opgelapt. De geplande Nieuwe Haar­lemmer­sluis was bedoeld om de druk op die twee sluizen te verminderen, maar de stad had bijna geen geld meer vanwege de enorme klus van de Tweede Uitleg (1585-1593) aan de oostkant van de stad. Het stadsbestuur sloot toen maar een grote lening af op de kapitaalmarkt om tegelijkertijd de Oude Haar­lemmer­sluis te renoveren (1594-1596) en te beginnen met de bouw van de Nieuwe Haar­lemmer­sluis in het Singel.

Noordkant van de Haarlemmersluis, de Koepelkerk aan het Singel erachter. Prent van Johannes Hilverdink (Rijks­museum).

De Oude Haar­lemmer­sluis op de Martelaarsgracht had nog de (eerste) Haarlemmer­poort er bovenop. Voordat die kon worden gesloopt moest er eerst een nieuwe stadsmuur worden aangelegd langs de Herengracht en een tijdelijke Haarlemmer­poort worden gebouwd op de Herenmarkt. Die Nieuwe Haar­lemmer­sluis werd dus met vertraging gebouwd en vervolgens veel te haastig — hij bleek dan ook al snel te nauw en weinig effectief als bescherming tegen het water van het IJ. Al in 1617 moest het hele sluis­complex opnieuw worden aangelegd, breder en langer, met 3 paar vloeddeuren en 2 paar ebdeuren. De huidige sluis­constructie stamt uit 1681, aangelegd in opdracht van burge­meester Johannes Hudde. Nadat in 1872 de Oranje­sluizen het IJ van de Zuiderzee hadden afgesloten waren er geen getijden meer en verloor de sluis zijn oor­spronke­lijke functie.

Haarlemmersluis op de voorgrond, kijkend naar het zuiden met de Stromarkt en de Koepelkerk aan het Singel (juni 2024).

Problemen met sluisonderhoud

In 1672 (het zogenaamde Rampjaar) werd de Nederlandse Republiek aan vier kanten aangevallen (door Frankrijk in het zuiden, door de Engelsen op zee en door troepen van Münster en Keulen in het oosten). Geld was er nauwelijks meer en de meeste sluizen waren in slechte conditie. Onderhoud van kades en sluizen gebeurde alleen nog ad hoc en tegen 1673 werd een flink aantal sluizen (waaronder deze Nieuwe Haar­lemmer­sluis) met klemmen en krammen bij elkaar gehouden. En in 1702 waren vijf van de zeven zee­sluizen van de stad vrijwel onbruikbaar.

Staand op de Haarlemmersluis, kijkend naar het westen over het Singel naar de Brouwersgracht (september 2023).

Aanvankelijke bootfiles

De Nieuwe Haarlemmer­sluis had het al gauw moeilijk met het enorme aanbod van verkeer over het water: een constante stroom boten moest de markten rond het Singel bevoorraden, er waren veel boten met grondstoffen voor de brouwerijen rond de Brouwers­gracht, er waren veerboten, melktransporten uit het Water­land (ten noorden van het IJ) en ook nog eens al het vrachtverkeer met bouwmateriaal voor de nieuw gegraven grachten van de grachten­gordel. Dus besloot het stadsbestuur in 1617 na vele klachten om de sluisconstructie hier te vernieuwen en tegelijk een nieuwe sluis aan te leggen in de Korte Prinsen­gracht, de Eenhoorn­sluis, in een poging om de druk op deze Haar­lemmer­sluis te verlichten.

Haarlemmersluisbrug kijkend naar het westen aan het begin van de Haarlemmerstraat. Het gebouw uit 1895 rechts met de engel er bovenop was een levens­verzekeraar. Het huis links, Zilch kleding, is uit 1630-1640 (september 2023).

Haarlemmersluisbrug

De brede Haar­lemmer­sluis­brug (brug nr. 14) ligt tussen de Nieuwen­dijk en de Haar­lemmer­straat, over het Singel. In 1809 werd de klapbrug over de sluiskolk vervangen door een vaste brug, in 1879 verbreed voor de paardentram, herbouwd en verlaagd in 1973. De plek is populair bij toeristen vanwege de vele rondvaartboten. Bovenop de brug een haringstal en bloemenstal, bij de ingang van de Haarlemmerstraat.

Haarlemmersluisbrug, kijkend naar het noordwesten met het Singel en de Droogbak (september 2023).

Johannes Hudde & waterbeheersing

Johannes Hudde (1628-1704) was een wiskundige en ook 21 jaar lang burgemeester van Amsterdam — hij zag in hoe belangrijk het was om Amsterdam schoon en veilig te houden. Hij begon een meer professionele benadering van Amsterdam’s waterbeheersing, door in 1672 te starten met het meten van de hoogte van dijken en van de waterniveau’s — hij liet nieuwe sluizen aanleggen en oude sluizen vernieuwen. De huidige Haar­lemmer­sluis ontstond door de vernieuwing in 1681 van de oude sluis uit 1602, als onderdeel van zijn uitgebreide project.

Portret van Johannes Hudde (1628-1704), detail van een schilderij van Michiel van Musscher uit 1686 (Rijks­museum).

Bij de Haar­lemmer­sluis werd dagelijks de waterstand van het IJ bij eb en vloed gemeten. Hudde liet in 1684 marmeren platen aanbrengen bij acht sluizen in de stad, waarop een horizontale streep stond die de hoogte aangaf van de zeedijken in de stad, 2.676 m boven Stadspeil, het gemiddelde waterniveau van het IJ in de zomer. Dit werd eerst Amsterdams Peil genoemd, later Normaal Amsterdams Peil (NAP). Van die acht marmeren platen is er nog maar één over, op de Eenhoornsluis. Sinds 1818 wordt dit peil gebruikt om alle hoogtes in Nederland aan te geven — het systeem wordt ook in Duitsland, Zweden, Noorwegen en Finland toegepast.

Haarlemmersluis kijkend naar het zuidwesten op het Singel, met teveel fietsen aan de brugleuning (juni 2024).

Nieuwe Vismarkt

Vandaag de dag is de haringstal op de Haarlemmersluisbrug het enige dat nog over is van de vismarkt die hier ooit was. Van 1661 tot 1840 lag hier de Nieuwe (Kleine) Vismarkt, met 67 handelaren die vis verkochten vanaf overdekte stallen op palen in het water — de vis werd vers gehouden in manden die in het water hingen. De vismarkt hier lag langs de westkant van het Singel, van de Haarlemmersluis to aan de Droogbak. Het Nieuwe was toegevoegd om deze markt te onderscheiden van de Oude Vismarkt bij de Dam, waar zo’n 120 handelaren stonden tot 1841.

Kijkje op de middeleeuwse Haring­pakkers­toren (afgebroken in 1829) bij de Haar­lemmer­sluis, met rechts de Nieuwe Vismarkt, gezien vanaf het IJ. Gravure van J. Smit, tussen 1700 en 1750 (Collectie Atlas Dreesmann, Stads­archief Amsterdam).

Het gebied rond de sluis was eeuwenlang een vismarkt. Amsterdam’s florerende haringhandel was voornamelijk gevestigd langs de kade aan het IJ, tussen de Martelaars­gracht en de Haar­lemmer­sluis. Dit stuk heette de Haring­pakkerij, met prominent de Haringpakkerstoren (afgebroken in 1829). Haring werd hier getest, schoongemaakt, gezouten en in tonnen verpakt. De tradtionele Amsterdamse haring- en bloemenstallen, ooit met vaste standplaatsen, worden nu in hun voortbestaan bedreigd door vreemde Europese regelgeving, die een loterijsysteem met rotatie verplicht stelt, in plaats van vaste plekken met een wachtlijst.

Kaapstander met duwboom en bloemenfiets op de Haarlemmersluis, op de Singel hoek Brouwersgracht (juni 2024).

Grachtenwater verversen

Wanneer ’s nachts het grachtenwater ververst wordt, dan worden òf de Haar­lemmer­sluis òf de Eenhoorn­sluis uit 1618 (op de Korte Prinsen­gracht, tussen de Haar­lemmer­straat en Haar­lemmer­dijk) gesloten — maar nooit tegelijkertijd. Zo kan er ook ’s nachts tussen de grachten en het IJ worden gevaren.

Detail van een kaart uit 1867 met de Eenhoorn­sluis en de Haar­lemmer­sluis (originele kaart Stads­archief Amsterdam).

Veel te druk

De Haar­lemmer­sluis en brug zijn vaak nogal overvol, vooral tijdens de zomer­maanden. Het drukke boot­verkeer (rond­vaart­boten, stads­sloepen en rubber­bootjes) bij de sluis trekt veel toeristen en winkelend publiek dat zich vergaapt aan de rommelige file op het water, vooral wanneer rond­vaart­boten de scherpe bocht moeten maken vanaf de Brouwers­gracht. Vanwege de populariteit van de Nieuwen­dijk en de Haar­lemmer­straat staat er vaak een hele berg fietsen en scooters tegen elke beschik­bare brug­leuning, paal en muur.

Fietsstapels aan de brugleuningen van de Haarlemmersluisbrug, kijkend naar het noorden (september 2023).

De brede brug is ook de grens tussen twee drukke winkelstraten. Aan de ene kant de Nieuwen­dijk (richting stadscentrum) met zijn massagesalons, coffee­shops, fast food en souvenirwinkels, voor toeristen op zoek naar sex, drugs en smakeloze prullaria. Aan de andere kant het begin van de Haar­lemmer­straat naar het westen, vaak genoemd als één van de leukste winkelstraten van de stad, zo populair dat er vaak nauwelijks nog ruimte is op de stoepen. De onafgebroken snelle stroom vaak arrogante fietsers maakt oversteken van brug en straat soms tot een gevaarlijke onderneming.

Bloemenstal op de Haarlemmersluisbrug (mei 2023).