Felix Meritis (Keizersgracht 324)

Felix Meritis (Gelukkig door Verdiensten) is een gebouw op de Keizers­gracht 324, vernoemd naar een intel­lectueel genoot­schap met dezelfde naam, opge­richt in 1776. In over­een­stemming met de idealen van de Verlichting wilden ze de kennis van kunst en weten­schap bevorderen (muziek, tekenen, natuurkunde, handel en literatuur). Het genoot­schap bestond tot 1889. Het gerestau­reerde gebouw bevat een paar fraaie 18e eeuwse onder­delen, zoals het centrale trappen­huis, de ovale muziek­zaal en een koepel­dak, waar­onder in de hoog­tij­dagen een observa­torium stond. Het gebouw is een rijks­monument.

Façade van Felix Meritis op de Keizers­gracht 324 (juni 2020).

De Verlichting — een intel­lectu­ele en filo­so­fische stroming in Europa gedurende de 17e en 18e eeuw — draaide om het nastreven van invidueel geluk en van kennis door de rede en empi­rische observatie. De beweging stond voor vrij­heid, vooruit­gang, tolerantie, broeder­schap en een grond­wette­lijke regering met scheiding tussen kerk en staat, in tegen­stelling tot de klassieke autori­teit van een monarch en de Katho­lieke kerk.

De Teken­zaal in Felix Meritis, tekening uit 1797 van J. Kuijper (Stads­archief Amsterdam).

Genootschap Felix Meritis

Het initiatief voor de vereniging kwam van horloge­maker en graveur Willem Writs (1732-1786). Er waren ongeveer 40 wel­ge­stelde stichters van het genoot­schap in 1776, dat oor­spronke­lijk op de Lelie­gracht zat. Ze werden gemoti­veerd door zowel een verlangen naar maat­schappe­lijke verande­ring als door econo­mische motieven — de bij­een­komsten waren een ideale gelegen­heid om zakelijk te net­werken. De leden moesten door een strenge ballotage heen en betaalden ook aan­zien­lijke bedragen voor hun lid­maat­schap.

In 1782 verhuisden ze naar de Fluweelen Bur­gwal (nu Oude­zijds Voor­burg­wal). Toen het aantal leden groeide, besloten ze om een nieuw gebouw neer te zetten op de Keizers­gracht, waarvoor ze twee kavels aan­kochten (een derde kavel werd er later bij­ge­kocht). Aandelen werden uit­ge­geven om het project te financieren. De oor­spronkelijke stichter, Willem Writs, stierf in 1786, dus hij zag het nieuwe vereni­gings­gebouw nooit af.

Natuurkundezaal in Felix Meritis, gravure uit 1801 van Reinier Vinkeles (Stads­archief Amsterdam).

In de beelden­zaal van het genoot­schap Felix Meritis werden afgietsels van beeld­houw­werken ten­toon­gesteld uit de Romeinse musea en uit het Musée Napoléon in Parijs. De Franse koning Lodewijk Napoleon (die over Nederland heerste van 1806 tot 1810) wilde graag hun bescherm­heer worden en doneerde daarom 41 kisten met af­gietsels van antieke beelden, maar hij mocht des­ondanks alleen ere­lid worden. Lidmaat­schap van Felix Meritis stond voor velen open, als ze tenminste maar Christe­lijke mannen waren (vrouwen en Joden werden tot laat in de 19e eeuw niet toe­gelaten). Vrouwen mochten alleen als introducée van mannelijke leden mee naar binnen tijdens concerten. Het genoot­schap werd in 1889 opgeheven.

Het gebouw

Felix Meritis opende in 1788, met een recht­hoekig voor­gebouw en een cilinder­vormig achter­gebouw, ontworpen door architect Jacob Otten Husly (1738-1796) in Louis XVI stijl. Husly ontwierp ook het stad­huis van Weesp (de stad Weesp is sinds maart 2022 stads­gebied binnen de gemeente Amsterdam). Aan de voor­kant, boven de ramen op de eerste verdieping, staan vijf forse bas-reliëfs van beeld­houwer Jan Swart (1754-1794), die de vijf afdelingen van de vereniging symbo­liseren. Op het drie­hoekige fronton staat een bijenkorf.

Zijaanzicht van Felix Meritis, tussen 1789 en 1799, gravure van Noach van der Meer (Rijks­museum).

Halverwege de centrale trap die het voor- en achter­gebouw met elkaar verbindt is een groot stucco-reliëf met de vijf afdelingen van de vereniging. Het cilinder­vormige achter­gebouw wordt voor een groot deel ingenomen door de hoge ovale concert­zaal. Dit was tot laat in de 19e eeuw de belang­rijkste concert­zaal van Amsterdam, met een inter­nationale repu­tatie, beroemd vanwege de superieure akoestiek. Er traden hier veel beroemde muzikanten op en het orkest stond in hoog aanzien. De kleine zaal van het Concert­gebouw (uit 1885 op de Van Baerle­straat) is een replica van deze ovale muziek­zaal. Boven de muziek­zaal ligt de huidige Shaffy­zaal, vroeger de Natuur­kunde­zaal.

Doorsnede van het zij­aan­zicht van Felix Meritis, tekening van rond 1790 (Rijks­museum).

In oktober 1811 woonden Keizer Napoleon en zijn vrouw Marie Louise hier een bal bij, door het stads­bestuur ter ere van hen georga­niseerd. Het paar bleef twee weken in Amsterdam, als onder­deel van hun reis door Holland (Napoleon wilde zichzelf laten zien als de nieuwe baas, na zijn annexatie van de Neder­landse Repu­bliek binnen het Franse keizer­rijk). Ze kwamen bij Felix Meritis aan met een indruk­wekkende stoet van paarden, gardes met toortsen en een groot aantal koetsen. De Keizers­gracht was versierd met lampionnen. Napoleon woonde het bal wel bij, maar hij was, in tegen­stelling tot zijn jonge tweede vrouw, geen dans­lief­hebber.

De Bavelaar Muziek­zaal in Felix Meritis, knipsel­werk van 1781-1801 door J.S. d’ Arnaud (Amsterdam Museum).

Gebruikers van het pand

Nadat de vereniging Felix Meritis was opge­heven was er tot 1948 een drukkerij in het gebouw gevestigd, die berucht was vanwege de slechte werk­om­standig­heden. In 1932 verwoeste een brand in een lampen­kappen­fabriek een flink deel van het pand. Na de Tweede Wereld­oorlog kwam hier het hoofd­kwartier van de Commu­nis­tische Partij Nederland (CPN), hun krant (De Waarheid) werd hier van 1947 tot 1981 gedrukt. In 1969 opende hier het Shaffy­theater (vernoemd naar de Amster­damse artiest Ramses Shaffy), dat al gauw een centrum werd voor de Neder­landse avant-garde.

De gemeente werd de nieuwe eige­naar van het pand in 1982. In 1988 betrok de nieuwe Stichting Felix Meritis het gebouw — ze wilden een centrum zijn voor Europese cultu­rele dialoog en cultureel-poli­tieke zaken, maar gingen failliet in 2014. Het gebouw werd vervolgens in 2014 gekocht door de Amerborgh maat­schappij, die het van 2017 tot 2020 restaureerde.

Keizersgracht met de gevel van Felix Meritis (juni 2020).

Website Felix Meritis (NL only): https://felixmeritis.nl/