Elandsgracht

Tussen de Prinsen­gracht en de Singel­gracht in de Jordaan vind je de Elands­gracht, een vroegere gracht die in 1891 is gedempt, onder­deel van de weste­lijke grachten­gordel. De eerste acht grachten in de Jordaan hadden allemaal namen van bloemen, planten of bomen, maar deze gracht was vernoemd naar de vele leer­looie­rijen die hier ooit gevestigd waren en die ook met elands­huiden werkten.

Elands­gracht hoek Lijnbaans­gracht, gezien vanaf de Marnix­straat (januari 2022).

Jordaangrachten

De Jordaan — in ongeveer 50 jaar aangelegd vanaf 1613, gedurende de zoge­heten Derde Uitleg — had oorspronkelijk elf grachten: Palm­gracht, Gouds­bloem­gracht, Linden­gracht, Anjeliers­gracht, Egelantiers­gracht, Bloem­gracht, Rozen­gracht, Laurier­gracht, Elands­gracht, Looiers­gracht en Passeerders­gracht (Passeerders waren looiers die leer op de Spaanse manier bewerkten).

Elands­gracht hoek Hazen­straat in 1900 (Stads­archief Amsterdam).

Elands­gracht hoek Hazen­straat (september 2021).

De grachten in de Jordaan waren ooit berucht om hun stank en belachelijk slechte water­kwaliteit, veroor­zaakt door afval en riool­water in dit over­bevolkte stads­deel, in combinatie met onvol­doende door­spoeling van de grachten hier, omdat de Jordaan op het oude polder­water­niveau was gehouden. De Goudsbloem­gracht werd na 1857 gedempt, de Anjeliers­gracht in 1861, de Rozen­gracht in 1889, Elands­gracht in 1891, Linden­gracht en Palm­gracht in 1895. De gedempte grachten werden straten, vooral om het toege­nomen verkeer te verwerken.

Onder de lens de Elands­gracht, nog niet gedempt, op een kaart uit 1882.

Geschiedenis van de Elandsgracht

In 1891 werd deze vroegere gracht gedempt om een straat aan te leggen die de nabij­gelegen groente­markt moest bevoor­raden. De nieuwe straat werd 331 m lang, 28 m breed en kreeg ook 3 m brede stoepen. Het middelste stuk werd een eind opgehoogd en met twee rijen bomen beplant. De straat werd in 2016 nog helemaal vernieuwd en gemoder­niseerd.

Wat ooit een gracht was heeft nu woningen, winkels, café’s en restaurants. Het midden­stuk is met planten en bloemen verfraaid en heeft aan het eind een klein speel­tuintje voor kinderen (waar eerst in het midden alleen maar geparkeerde auto’s stonden). Aan de andere kant van de brede brug die de Marnix­straat met de Elands­gracht verbindt staat het hoofd­bureau van politie. Aan de kant van de Elands­gracht bij de hoek met Lijn­baans­gracht vind je antiek­centrum De Looier.

Elandsgracht, kijkend in zuid­weste­lijke richting naar de Marnix­straat. Links het hoofd­bureau van politie (januari 2022).

Rond 1915 waren er meer dan 13 volks­theaters in de Jordaan. Het Edison Theater (uit 1912) stond op de Elands­gracht 92-94. Gereno­veerd in 1939, was dit een populair theater waar films werden vertoond en waar beroemde lokale talenten uit de Jordaan optraden. Nadat het theater in 1961 was gesloten werd het een auto­werk­plaats, gevolgd door een tapijt­handel in 1980. In 2013 werd het gebouw gesloopt, vervangen door een hotel.

Johnny Jordaanplein

Aan de andere kant — bij de Prinsen­gracht — staat een klein pleintje, het Johnny Jordaan­plein. Het is uiteraard vernoemd naar Johnny Jordaan (1924-1989) en er staan vier stand­beelden van bekende Jordanese muzikanten: zangers Johnny Jordaan en Tante Leen, contrabas­speler en zanger Manke Nelis, de getalenteerde accordeon­speler Johnny Meyer en het zingende echtpaar Jan & Mien Froger. Een andere beroemde Jordaan­zanger, Willy Alberti, heeft hier geen stand­beeld, want hij heeft al een plaquette aan de gevel van de Wester­toren.

Johnny Jordaan­plein op de Elands­gracht hoek Prinsen­gracht, met beelden van beroemde Amsterdamse zangers (juni 2020).

Jordaanfestival

Het eerste Jordaan­festival werd in 1950 gehouden. Vanaf 1975 wordt dit driedaagse festival in september jaarlijk gevierd (behalve in COVID-jaren), met optredens van typische Jordaan­zangers die uit volle borst door het publiek worden mee­gezongen. Het festival­terrein is bij de Elands­gracht op de vroegere Appeltjes­markt, waar nu het bus­station is.

In het midden van de straat metalen stroken met song­teksten van populaire liedjes (november 2020).

Het Fort van Sjaco

Op de Elands­gracht 71-77 stond vroeger een blok van 4 huizen, het Fort van Sjaco, vernoemd naar dief Jacob Frederik Muller (1690-1718), die hier gewoond zou hebben. Hij werd “de Robin Hood van de Elands­gracht” genoemd. Volgens de mythe (ontsproten aan het brein van laat 19e-eeuwse schrijver Justus van Maurik Jr.) was hij Amsterdam’s meest gevreesde crimineel, heel moeilijk te vangen vanwege de vele geheime door­gangen die hij had gemaakt binnen die vier panden. Het huizen­blok werd in 1886 gesloopt, maar een gevel­steen laat zien waar dit zogenaamde fort ooit stond.

Elandsgracht 65-101 in 1880, nog een gracht toen. Op nummers 71-77 zou volgens de mythe het Fort van Sjaco hebben gestaan.

Die mythe was een verzonnen verhaal. Jordanezen gebruikten de bijnaam “fort” voor elke groep half-vervallen panden met illegale achter­huizen en aan­bouwsels, waar veel arme gezinnen in heel kleine woningen opgepropt zaten. En deze vier panden waren het bezit van de Gerefor­meerde Diaconie voordat ze werden gesloopt — die hadden zo’n huurder nooit lang getole­reerd. Hoewel inbreker en crimineel Sjaco wel echt heeft bestaan en in 1718 op de Dam werd onthoofd, woonde hij zelf nooit op de Elands­gracht. Gerechte­lijke documenten uit die tijd tonen aan dat hij werd verraden door zijn vriendin en medecrimineel, prostituee Griet Lommers. Het lijkt erop dat hij overigens nooit een eerlijk proces heeft gekregen. Het Amsterdam Museum heeft een aantal inbrekers­gereed­schappen bewaard die aan hem worden toe­ge­schreven.

Elandsgracht 73, gevels­tenen tonen waar het Fort van Sjaco stond, de vermeende schuil­plaats van de beruchte Amsterdamse crimineel (september 2021).

Het Claverhuis

In een vroeger school­gebouw uit 1892 zit het Claver­huis (vernoemd naar de Spaanse Jezuïet Pedro Clavèr). Vanaf 1959 zat hier een voor­malige Katholieke stichting voor jeugd­werk in de Jordaan. Geleid door priester vader Reuser, organi­seerden zij heel veel activi­teiten voor de armere Jordaan­kinderen, inclusief vakantie­kampen. Het gebouw is een gemeen­telijk monument. Sinds 2011 is het een levendig wijk­centrum dat de lokale bewoners voorziet van informatie, ontspanning, activi­teiten, cursussen en assistentie.

Op nummer 70 het Claver­huis, een vroegere school, nu wijk­centrum (september 2021).

Kapsalon In De Jordaan

Kapsalon In De Jordaan, op Elands­gracht 51 hoek Eerste Looiers­dwars­straat, heeft een typisch Jordanese atmosfeer met veel kant, porcelein, bloemen voor het raam en marmer, de etalage versierd als een klassieke Jordanese woning (maar wel met behang van Versace binnen voor de meer moderne touch). Hier zat van 1987 tot 2018 lijsten­makerij Bel Ami. Dit winkel­pand stamt uit 1672.

Kapsalon In De Jordaan, op de Elands­gracht 51, hoek Eerste Looiers­dwars­straat (september 2021).

Stoot je hoofd niet

In het keldertje van Elands­gracht 63 zit snackbar “Stoot Je Hoofd Niet”. Om de snackbar binnen te gaan moet je een klein trapje af. Wie te haastig of zonder goed op te letten naar binnen gaat merkt al snel aan den lijve hoe ze op die naam kwamen.

Elands­gracht 61-67, met snackbar Stoot Je Hoofd Niet op nummer 63 (september 2021).

Muurschildering op de Elands­gracht hoek Derde Looiers­dwars­straat (september 2021).

Elandsgracht gezien vanaf de Prinsen­gracht richting Marnix­straat (januari 2022).

Woonbootmuseum

Waar de Elands­gracht uitkomt op de Prinsen­gracht ligt een uniek museum op een voormalig vracht­schip uit 1914, de “Hendrika Maria”. Verbouwd tot woonboot is dit nu een museum. Hier kun je zien hoe het is om op het water te wonen in deze historisch bewaarde woonboot, die eruit ziet alsof de bewoners even een bood­schap zijn gaan doen. Officieel adres is Prinsen­gracht 296K.

Website van het Woonboot­museum: https://houseboatmuseum.nl/?lang=nl