De Waag op de Nieuwmarkt

De gotische Waag op de Nieuw­markt was ooit Sint Antonies­poort, één van de hoofd­poorten in de middel­eeuwse stads­muur. Van die muur staan tegenwoordig alleen nog de Waag, een deel van de Regulierspoort (de Munttoren) en de Schreiers­toren overeind. Een eerdere kleinere versie van deze poort bestond al rond 1425, maar de bouw van het huidige gebouw (een hoofd­poort met vier torens en een voor­poort met twee torens) begon in 1488. Een gevel­steen (aan de toren op de hoek van de Zee­dijk en de Gelderse­kade) laat 28 april 1488 zien als datum van de legging van de eerste steen. Deels over het water gebouwd en met een sluis eronder, had deze poort muren van bijna 2 m dik.

De Waag gezien vanuit het zuid­oosten (december 2022).

Het gebouw deed dienst als stads­poort tot 1592. In 1614 werden delen van de gracht aan beide kanten ervan gedempt en overkluisd om een plein te maken. De poort werd nooit direct aan­gevallen, maar de Amsterdamse troepen vielen in 1512 wel de naderende troepen van Karel van Gelder van hieruit aan. Toen de stad verder uit­breidde werd de verdedigings­muur tussen 1603 en 1613 afge­broken en kreeg de stads­poort een nieuwe functie.

Onder de lens de Sint Antoniespoort en Bijle­veldsche Sluis, tussen de Kloveniers­burgwal en de Gelderse­kade.
Detail van een schilderij van Jan Christiaensz Micker, met de situatie in 1544 (schilderij in het Amsterdam Museum).

De grond van het plein rond de poort is opgehoogd, dus een deel van de poort ligt onder het maaiveld — het gebouw is dus eigenlijk hoger dan het nu lijkt. Het poort­gebouw heeft in de loop der tijd gediend als waag, gilde­huis, museum, brand­weer­kazerne en anotomie­zaal. Restaurant-Café In De Waag zit sinds 1996 op de begane grond. Het gebouw is sinds 1970 een Rijks­monument (het wit-oranje schildje).

Geldersekade rond 1900, gezien naar de vismarkt­hal op de Nieuw­markt, met de steiger voor de aanvoer van vis.
In de verte de toren van de Zuider­kerk, met de Waag rechts (Library of Congres).

Nieuwmarkt & Bijleveldschesluis

De Nieuwmarkt ontstond in 1614 toen de grachten rond de Sint Antonies­poort aan beide kanten deels werden gedempt en overkluisd. Onder het plein zijn de Gelderse­kade en de Kloveniers­burgwal nog met elkaar verbonden door een brede duiker, officieel een brug en sluis van rond 1425, de Bijle­veldsche­sluis.

De brug Bijleveldsche Sluis, aan de zuidkant van de Nieuwmarkt, kijkend over de Kloveniers­burgwal (juli 2022).

Die naam kwam van het vroegere water­schap Bijle­veld (die hadden land in beheer aan de oost­kant van de stad), tot het eind van de 15e eeuw ver­ant­woorde­lijk voor de werking van de sluis. De water­kering was hier nodig, omdat de Gelderse­kade toen een directe verbinding had met het brakke IJ-water met zijn getijden. Een deel van de duiker loopt onder het zuid­westelijke deel van de Waag. De duiker werd in 1998-1990 helemaal vernieuwd.

Nieuwmarkt in 1990, vernieuwen van de duiker onder het plein. Rechts de Barnde­steeg (Stads­archief Amsterdam).

Het plein werd in 1755 een dagmarkt voor uit­een­lopende goederen — tegen het einde van de 19e eeuw uitge­groeid tot een heel drukke en gewilde markt. Van 1807 tot 1879 vonden op een schavot voor het waag­gebouw publieke executies plaats. De Tweede Wereld­oorlog maakte een eind aan de dagelijkse markt rond de Waag. Het hele plein is nu omgeven door café’s en restaurants. Tegen­woordig is er weer een kleinere dage­lijkse markt, een bio­logische markt op zaterdag en een curiosa­markt op zondagen in de zomer­maanden.

Nieuwmarkt en Waag gezien vanuit het zuidwesten (februari 2022).

Waag & gilden

In 1617 kreeg de oude stads­poort een nieuwe bestemming als waag. Er werden luifels aange­bracht met grote weeg­schalen eronder. De eerste waag van de stad (uit 1341, vervangen in 1565) stond op de Dam tot 1808, afge­broken toen de Franse Koning Lodewijk Napoleon een vrij uitzicht vanaf zijn balkon wilde. Er was ook een waag op de Boter­markt (het huidige Rembrandt­plein) tot 1874 en één op de Wester­markt bij de Prinsen­gracht tot 1857. Het hebben van een eigen waag was een belang­rijk privilege dat hoorde bij het verkrijgen van stads­rechten, die Amsterdam had sinds 1275 (omstreden, velen menen dat het eigenlijk pas in 1306 was).

Verkopers moesten hier hun producten laten wegen (tegen betaling) voor ze verder de stad in mochten — dit zorgde voor betrouw­bare handel, belang­rijk voor de reputatie van een handels­stad. Ze wogen hier, naast goederen voor de dage­lijkse handel, ook ankers en geschut voor de nabije scheeps­werven. De geheven vergoedingen waren een belang­rijke bron van inkomsten voor de stad.

Ingang van de toren van het St. Lucasgilde (schilders en kunstenaars) (maart 2023).

Verschillende gilden namen hun intrek in het Waag­gebouw, elk met een eigen ingang via één van de torens. Links van de voor­poort zaten de klompen­makers, rechts ervan de chirurgijnen (Theatrum Anatomicum). Links­achter aan de hoofd­poort zaten de schilders (St. Lucas), de toren rechts­achter aan de hoofd­poort was voor de metselaars (St. Barbara), links­voor aan de hoofd­poort zaten de smeden (St. Eloys), rechts­voor aan de hoofd­poort de schutterij. De meeste verfraaiingen aan de binnen- en buitenkant van de Waag werden gemaakt door het metselaars­gilde, als meester­proeven voor hun examens. Zij bouwden ook de trap en de schouw.

Haard in de kamer van het metselaarsgilde (maart 2023).

Het beeld van Hippocrates, boven de ingang van de toren van de chirurgijns, was in de 19e eeuw ineens verdwenen — tijdens een restauratie in 2014 werd er een nieuw beeld boven de deur geplaatst.

Ingang van het Theatrum Anatomicum in de toren van het gilde van de chirurgijns (juni 2020).

Theatrum Anatomicum

In 1691 werd in het midden van de Waag een centrale koepel gebouwd, het Theatrum Anatomicum van het chirurgijns­gilde, gebruikt als college­zaal. In de winter werden hier tijdens anatomie­lessen de lichamen van in de gevangenis over­leden of terecht­gestelde misdadigers ontleed. In 1632 schilderde Rembrandt hier het schilderij “De anatomische les van Dr. Nicolaes Tulp”, nu in het Maurits­huis in Den Haag. Het plafond van de koepel werd beschilderd met 87 wapen­schilden van chirurgijns. De zaal hing ooit vol met geraamten en opgezette dieren. Geschilderde anatomie­lessen hingen naast de portretten van de gilde­meesters en hoofd­chirurgijnen. In de Waag werden tot 1869 anatomische lessen gegeven.

Koepel van het Theatrum Anatomicum met de wapenschilden (maart 2023).

Gered van de sloop

De schutterijen en gilden werden rond 1795 opgeheven. In 1812 stopte het laatste schutterijvendel ermee en de functie van het gebouw als waag verdween in 1819. Van 1815 tot 1832 werden de wachtlokalen door een schermschool gebruikt. In 1827 werden er in het geheim plannen gesmeed om de Waag te slopen, om op het plein een grote katholieke kathedraal neer te zetten (een geheime overeenkomst tussen Willem I en het Vaticaan). Toen België zich in 1830 van de Verenigde Nederlanden afscheidde verdwenen die plannen van tafel.

De anatomische les van Dr. Nicolaes Tulp uit 1632 van Rembrandt (Maurits­huis, Den Haag).

In 1829 waren er alweer plannen om de Waag te slopen, samen met de Haring­pakkers­toren (die stond ooit op de hoek van het Singel en de Prins Hendrik­kade) en de Jan Rooden­poorts­toren (die stond ooit op de hoek van het Singel en de Toren­steeg). De medische collecties en schilderijen in het Theatrum Anatomicum hebben het gebouw waar­schijn­lijk van de sloop gered, want die attractie trok veel bezoekers. Het vervangen van de fundering van de Metselaars­toren in 1970 werd een probleem toen de rest van het gebouw gewoon door­ging met verzakken. Er volgde dan ook compleet funderings­herstel in 2014-2015.

Bouwplan en doorsnede van de Waag uit 1892 (Stads­archief Amsterdam).

Gebruikers & functies

De Waag heeft in de loop der tijd veel functies en gebruikers gehad. Na het opheffen van de gilden door de regering in 1818 en nadat de Waag in 1819 ook zijn functie als weeghuis had verloren, volgde een lange reeks gebruikers: een scherm­school, een cholera-commissie, een werk­plaats voor de stads­verlichting, een meubel­maker, een anatomie­museum, een brand­weer­kazerne (van 1874 tot 1888), de stads­archieven (tot 1914) en meer.

De toren linksvoor van de Waag (december 2022).

Het Amsterdams Historisch Museum was in de Waag gevestigd van 1926 tot 1975 (toen ze naar het Burger­wees­huis op de Kalver­straat verhuisden). Het Joods Historisch Museum zat hier van 1932 tot 1987 (toen ze naar het synagogen­complex op het Jonas Daniël Meijer­plein verhuisden). Het gebouw stond leeg van 1989 tot 1994. Na een uitge­breide restau­ratie en recon­structie in 1996 betrok Waag Future Lab (onderzoek van techno­logische en maat­schappe­lijke verande­ringen) de bovenste verdiepingen. De begane grond wordt gebruikt door Restaurant-Café In De Waag.

Nieuwmarkt en Waag, gezien vanuit het zuidoosten (juni 2020).