De Handboogdoelen aan het Singel

Aan het Singel, tussen Konings­plein en Spui, vind je de Handboog­doelen (Singel 421), het voormalige Stads­magazijn (Singel 423) en de plek waar vroeger de Voetboog­doelen stonden (Singel 425), waar nu de Universiteits­bibliotheek staat.

Singel 421-425 in 1663. Handboog­doelen, Stads­magazijn, Voetboog­doelen.

Dezelfde plek in januari 2021, Singel 421-425

De Handboog­doelen (Singel 421)

De Handboog­doelen dateert uit de vroege 16e eeuw. Het werd ook wel de Garnalen­doelen genoemd, omdat in de 18e eeuw hier de garnalen­markt was. Oorspronkelijk was dit gebouw het hoofd­kwartier en de schietbaan van de lokale Schutterij, nu onderdeel van de bibiliotheek van de Universiteit van Amsterdam. Dit was één van de drie schietbanen die Amsterdam rijk was, de andere twee waren de Voetboog­doelen (Singel 425) en de Kloveniers­doelen (aan de Nieuwe Doelen­straat).

De schutterij van de Handboog­doelen was gewapend met handbogen, terwijl de schutterij van de Voetboog­doelen kruisbogen gebruikte en de schutterij van de Kloveniers­doelen een vroeg type musketgeweer. Het gebouw van de Handboog­doelen werd rond 1512 opgeleverd. Net als van de naastgelegen Voetboog­doelen (uit 1458), strekte hun schietbaan zich uit van het Singel tot aan de achterkant van de huizen aan de Kalver­straat.

De Handboog­doelen uit 1512 aan het Singel 421, met de façade uit 1733 met de wapen­schilden.

De Amsterdamse schutterij­gilden waren in de Middeleeuwen opgericht om de stad te beschermen. Rond 1580 gingen deze middel­eeuwse gilden op in een nieuwe Schutterij, die de (inmiddels Protestantse) stad moesten verdedigen tegen de Spanjaarden gedurende de Nederlandse opstand. De bestuurders werden geworven onder de rijke en invloedrijke families in Amsterdam. De schiet­baan lag aan de achterkant van het gebouw — een kleine poort gaf toegang tot die baan. Deze poort uit ongeveer 1650 ligt nu aan de Handboog­straat.

Toegangspoort (uit ongeveer 1650) van de Handboog­doelen schiet­baan, op de Handboog­straat.

Vanaf het midden van de 17e eeuw had de Schutterij eigenlijk geen militaire functie meer. Lidmaat­schap werd een ere­baantje en de gebouwen werden voorname­lijk een plek waar de rijke schutterij­leden veelvuldig banketten en festivi­teiten organi­seerden. In 1650 werden er nieuwe huizen gebouwd op de terreinen van de vroegere schietbanen. Het gebouw van de Handboog­doelen werd ook regelmatig gebruikt als gasthuis voor prominente bezoekers aan de stad. Een nieuwe façade werd toegevoegd in 1733, met het Amsterdamse wapenschild en daaronder de wapenschilden van de bestuurders, onder wie kapitein Frans Banninck Cocq (de centrale figuur in Rembrandt’s Nachtwacht uit 1642).

Frans Banninck Cocq (1605–1655), voorman van de Handboog­schutterij en burgemeester van Amsterdam midden 17e eeuw
(detail uit Rembrandt’s Nachtwacht).

De leden van de schutterij­gilden lieten regelmatig grote groeps­portretten van zichzelf vervaardigen, die dan in hun zalen werden opgehangen.

Feestmaal in de Voetboog­doelen met een deel van de schutterij (schilderij van Johannes Spilberg, 1650).

In de 19e eeuw werd het gebouw getransformeerd tot het Garnalen Doelen Hotel. In 1860 gaf de gemeente het pand aan het Athenaeum Illustre (opgericht in 1632), de voorloper van de Universiteit van Amsterdam — het gebouw is vandaag de dag nog steeds onderdeel van de Universiteits­bibliotheek. In de 20e eeuw werden ook de omliggende panden aan de bibliotheek toegewezen. Een renovatie in 1968 onthulde een groot deel van het originele 16e eeuwse gebouw.

Het Stadsmagazijn (Singel 423)

Het aangrenzende Stads­magazijn voor Krijgs­behoeften (Bushuis) aan het Singel 423 is sinds ongeveer 1940 ook deel van de Universiteits­bibliotheek, maar in ieder geval is de originele façade bewaard gebleven.

Rechts een deel van het Stads­magazijn. Links het begin van het Spui.

De voormalige Voetboog­doelen (Singel 425)

De Voetboog­doelen lag aan het Singel op nummer 425, op de plek waar nu het gebouw van de UBA staat. Het oorspronke­lijke gebouw van de Voetboog­doelen werd van 1647 tot 1792 verhuurd aan de nieuw opgerichte tweede West-Indische Compagnie (WIC) als hun hoofd­kwartier. Van 1683 tot 1795 was het in gebruik door de Sociëteit van Suriname, verantwoordelijk voor het bestuur van de kolonie. Gedurende de Franse periode werd het gebouw als kazerne gebruikt, tot het in 1816 werd afgebroken om plaats te maken voor de Sint-Catharinakerk.

De Sint-Catharinakerk aan het Singel in 1910.

Nadat de kerk in 1939 was afgebroken, lag het terrein braak tot ongeveer 1965, toen het nieuwe gebouw van de Universiteits­bibliotheek daar werd neergezet. Dat gebouw komt vaak voor op de lijst van minst geliefde gebouwen in Amsterdam, ook al zijn er voor die titel ook genoeg andere kandidaten te bedenken.

Het hoofdgebouw van de bibliotheek van de UvA (1965).

De twee gevelstenen aan de gevel boven van de hand van stadsbeeldhouwer Hildo Krop stellen de toen 7 faculteiten van de Universiteit voor (links), met rechts Handel & Scheepvaart — Poseidon en Hermes, met eronder de inscriptie in Griekse hoofdletters “PSUCHÈS IATREION” (helende plek voor de ziel). Zij behoren tot de laatste werken van Hildo Krop.