English
Nederlands
De Haarlemmerpoort
De huidige Haarlemmerpoort aan het Haarlemmerplein is eigenlijk de vijfde Amsterdamse stadspoort in de richting van Haarlem. De eerdere poorten waren onderdeel van de voorafgaande verdedigingswerken van de hoofdstad. Bij iedere nieuwe stadsuitbreiding werd de stadspoort verder naar het westen opgeschoven. Dit is de laatste stadpoort die in Amsterdam is gebouwd, ter ere van de kroning van koning Willem II op 7 october 1840 in de Nieuwe Kerk. Hoewel deze vijfde poort officieel de Willemspoort heet, noemen alle Amsterdammers hem gewoon de Haarlemmerpoort.
De 5 opeenvolgende Haarlemmerpoorten op de kaart.
Bij de punt in de Marnixkade (Eerste Marnixplantsoen) stond ooit een bastion (bolwerk) in de 17e eeuwse stadsmuur.
De 1e Haarlemmerpoort (1380-1506)
Rond 1340 was het meest noordelijke punt van de stad in de bocht van de Nieuwendijk, die de Windmolenzijde heette. Waar de Voorburgwal en de Achterburgwal (nu Spuistraat) samenkwamen werd een sluiskolk gebouwd, die uitliep in het IJ via de nieuw gegraven Martelaarsgracht. Bovenop de sluis en op de dijk werd een nieuwe stadspoort gebouwd, de 1e Haarlemmerpoort. Deze 1e poort werd ook Karthuizerspoort, Nieuwendijkerpoort, Watergangspoort of Windmolenpoort genoemd. Die poort, gebouwd rond 1380, stond in de bocht van de Nieuwendijk op de hoek van de Haringpakkerssteeg, in de buurt van Slijterij De Vreng op Nieuwendijk 75 — de precieze plek is omstreden, omdat er geen afbeeldingen bekend zijn van die poort in die tijd.
De waarschijnlijke plek van de 1e Haarlemmerpoort bij de sluis links. Rechts staat de 2e Haarlemmerpoort.
Detail van een kaart uit 1538 van Cornelis Anthonisz.
In 1450, toen de stad bleef groeien, werd een nieuwe gracht gegraven en een nieuwe (2e) Haarlemmerpoort gebouwd. De oude 1e Haarlemmerpoort behield de poortfunctie tot in 1481 en werd afgebroken rond 1506. De sluis onder die 1e poort, de Spaarndammersluis, was nog steeds nodig voor de waterhuishouding van de stad. De sluis werd vernieuwd en is zichtbaar op de kaart van Cornelis Anthonisz uit 1538. Hij werd verwijderd nadat de Nieuwezijds Voorburgwal gedempt was (1883-1884) en de functie was overgenomen door de Oranjesluizen (bij Zeeburg, aan de oostkant van de stad) in 1872.
De 2e Haarlemmerpoort (1397-1612)
De 2e Haarlemmerpoort was een groot stenen gebouw met zes torens, over het water heen gebouwd in 1397. De poort zat aan de Haringpakkerstoren (de vroegere Heilige Kruistoren) vast via de stenen stadsmuur die na 1480 was gebouwd. Er was een hoofdpoort aan de stadskant, een voorpoort aan de veldkant en een houten ophaalbrug. Hij stond waar nu de Martelaarsgracht is (water tot 1883), en diende ook als de oude Haarlemmersluis, niet te verwarren met de huidige Haarlemmersluis aan de Korte Prinsengracht.
De 2e Haarlemmerpoort. Linksonder zie je de Haringpakkerstoren (de vroegere Heilige Kruistoren).
Detail van een schilderij van Jan Christiaensz Micker (omstreeks 1540).
In 1481 begon de stad de funderingen aan te leggen voor een nieuwe stadsmuur langs het Singel, de Nieuwe Doelenstraat, de Kloveniersburgwal en de Geldersekade. Die muur had vier hoofdpoorten, de Sint Anthoniespoort, de Haarlemmerpoort, de Heiligewegspoort en de Regulierspoort. Vandaag de dag is er helemaal niets over van deze 2e Haarlemmerpoort of van de Heiligewegspoort.
Poging van de Geuzen om Amsterdam in te nemen in 1577 bij de 2e Haarlemmerpoort.
Op 23 november 1577 probeerden een paar honderd Geuzen, onder leiding van kapitein Helling, de stad in te nemen bij deze 2e Haarlemmerpoort, zonder succes. Ze dachten dat ze al bij de Dam waren, maar waren op de Nieuwezijds Kolk beland. Ze namen het Korenmetershuis in, denkend dat dit het stadhuis was. Tegen de tijd dat ze achter hun vergissing kwamen, had de Amsterdamse stadswacht zich alweer opnieuw op de Dam verzameld en dreef ze de stad uit. Geuzen was de naam van een groep Calvinistische edelen, die vanaf 1566 de Spaanse overheersing van de Nederlanden bevochten. Amsterdam was geen lid van die groep geworden uit angst voor het verstoren van de winstgevende handelsrelaties.
De 3e Haarlemmerpoort (1593-1612)
Bij de uitbreiding van de stad in 1593 werd een aarden wal gelegd rond wat nu de Herengracht is, met houten stadspoorten. Deze 3e Haarlemmerpoort lag verder naar het westen, ongeveer bij de huidige Herenmarkt. De poort had twee ophaalbruggen en een voorpoort. Hij werd in 1612 afgebroken, dus hij heeft maar kort bestaan.
Detail van een kaart van Pieter Bast, met de 3e Haarlemmerpoort, 1597.
De 4e Haarlemmerpoort (1615-1837)
Met de Derde Uitleg (van 1613-1615) kwamen de Haarlemmerdijk en de 3e Haarlemmerpoort binnen de stadsmuren te liggen. De toegang tot de stad werd verplaatst naar het eind van de Haarlemmerdijk bij de Singelgracht. De bouw van de 4e Haarlemmerpoort begon in 1615 en was klaar in 1618. De poort was ontworpen door architect Hendrik de Keyser, had witte zandsteen aan de stadskant en een knik binnen de poort zelf (voor defensie-doeleinden). Maar tegen 1837 was hij zo bouwvallig geworden dat de stad besloot de poort af te breken.
4e Haarlemmerpoort van architect Hendrik de Keyser op een schilderij uit 1618.
De weg van Amsterdam naar Haarlem volgde in die tijd de bochtige oude IJ-dijk. Na 1632 kwam er een recht stuk weg vanaf deze Haarlemmerpoort naar de Haarlemmer Trekvaart. Het Haarlemmerplein, nu binnen de stadsmuren, werd een plein waar karren en rijtuigen van buiten de stad werden gestald. Aan de randen van het plein waren de bijbehorende ondernemingen, hoefsmeden, herbergen, handelaren en transporteurs met hun stallen.
De 5e Haarlemmerpoort (1840-nu)
Drie jaar na de afbraak van de 4e Haarlemmerpoort, werd de 5e officieel ingewijd op 27 november 1840, met de officiële naam Willemspoort (voor Koning Willem II). Van 1849-1866 was de poort een accijnskantoor, de functie van stadspoort was al verdwenen toen de brug werd verplaatst. Van 1877-1897 werd de rechterkant door de brandweer als opslag gebruikt. In 1889 besloot de stad om de poort af te breken, maar kwam daarop terug in 1900.
Van 1900-1961 was er een politiepost gevestigd met twee cellen. Na de Tweede Wereldoorlog werd de poort voornamelijk gebruikt als opslag voor de Stichting Monumentenzorg. In 1975 besloot de gemeente om de poort te restaureren, maar dat gebeurde pas in 1984. Bezetting door krakers zette de poort weer op de politieke agenda in 1978. Er zijn nu tien apartementen in de poort. Na weer een uitgebreide renovatie in 2018 lijkt de poort nu eindelijk een plek te hebben verdiend als een blijvend herkenningspunt in de buurt.
De 5e Haarlemmerpoort in 1845.
Doorkijk door de 5e Haarlemmerpoort in 2020, gezien naar de stad toe en naar het einde van de Haarlemmerdijk.
If you see this after your page is loaded completely, leafletJS files are missing.
