De Amsterdamse stedemaagd

Een maagd of juffrouw (in de betekenis van een onge­trouwde onaf­hanke­lijke vrouw) is al een symbool van de ver­persoon­lijking van een stad sinds de oudheid — de Grieken begonnen met het verheer­lijken van stede­maagden als godinnen, zie Minerva en Pallas Athene. Tijdens de Renaissance werd het symbool opnieuw populair, vooral in repu­blieken. Het voormalige Amsterdamse stad­huis op de Dam (gebouwd tussen 1648 en 1665) — nu het Konink­lijk Paleis — heeft al een stede­maagd sinds  1655.

De Amsterdamse stede­maagd in de Burger­zaal in het Konink­lijk Paleis op de Dam. Aan haar linker­kant Kracht (met een leeuwen­vel op haar hoofd), rechts van haar Wijsheid (met de atrributen van Minerva). Een stout­moedige verklaring van een overmoedige groeiende stad, gezien de twee wereld­helften en de sterren, letter­lijk aan haar voeten op de marmeren vloer (augustus 2021).

Vondelpark

Het meest bekende beeld is de stede­maagd aan de ingang van het Vondel­park, 2,53 m hoog, aan de Stad­houders­kade, gemaakt door Friedrich Schierholz in 1883. In 2010 werd het door zure regen aangetaste origineel vervangen door een replica die werd gemaakt door Ton Mooy, maar nu in meer bestendig Bentheimer zandsteen. Het origineel is niet verdwenen, het is neergezet aan de Koenen­kade in het Amsterdamse Bos in Amstel­veen, na een grondige restauratie en schoonmaak in 2014.

De Amsterdamse stede­maagd bij de ingang van het Vondel­park aan de Stad­houders­kade (mei 2020).

Timpaan op het Konink­lijk Paleis

Het Konink­lijk Paleis (het vroegere stad­huis) op de Dam heeft zowel voor (aan de Damkant) als achter (aan de Nieuwe­zijds Voor­burg­wal) een timpaan met beeld­houw­werken. Beide werden gemaakt door Artus Quellinus (1609-1668) en het team van beeld­houwers dat hij overzag. Aan de kant van de Dam laat het timpaan the wereld­zeeën zien die hulde brengen aan de gekroonde Amsterdamse stede­maagd.

Timpaan aan de achter­kant van het Konink­lijk Paleis, Nieuwe­zijds Voor­burg­wal (december 2020).

Aan de achter­kant van het paleis aan de Nieuwe­zijds Voor­burg­wal zie je de stede­maagd met uit­gestrekte armen de schatten van de wereld in ontvangst nemen van de continenten van Europa, Azië, Afrika en Amerika. Australië is er nog niet bij, dat was nog maar net ontdekt. Aan haar voeten de rivier­goden van de Amstel en het IJ.

Terracotta model van het timpaan aan de achter­zijde van het Konink­lijk Paleis, de vier continenten geven eer­betoon aan de stede­maagd, symbool voor Amsterdam’s wereld­wijde handels­netwerk. Uit het atelier van Artus Quellinus, 1655 (Rijksmuseum).

Amsterdam Centraal Station

Voorkant van het Amsterdam Centraal Station of CS. In het midden, onder het wapen van Neder­land (met de twee leeuwen en de kroon) zie je de Amsterdamse stede­maagd, met aan haar zijdes de rivier­goden van de Amstel en het IJ, vrijwel hetzelfde als op het timpaan aan de achter­kant van het paleis op de Dam. Het beeld­houw­werk is uit 1889 door Ludwig Jünger (augustus 2021).

Rasphuis­poortje op de Heilige­weg

Het Rasphuis was een bewaar­plaats voor jonge manne­lijke misdadigers — vrouwe­lijke misdadigers werden naar het Spinhuis gestuurd. De mannen in het Rasphuis moesten braziel­hout raspen — het poeder werd gebruikt om rood pigment mee te maken, gebruikt als textiel­verf. Het Rasphuis verwerd al snel van een her­opvoedings­plek tot een uit­buitings­plek met toegang tot goedkope arbeids­krachten.

Rasp­huis­poort, vroegere penitentiaire inrichting aan de Heilige­weg, nu ingang van een winkel­centrum (december 2021).

Sarphatihuis

Het Sarphati­huis uit 1782 aan de Roeter­straat 2 was oor­spronke­lijk bedoeld om zowel het Spinhuis als het Rasphuis te vervangen, waar bedelaars, zwervers en dieven te werk werden gesteld, een functie die het gebouw zou houden tot 1870, waarna het een verpleeg­huis werd. Het timpaan toont de stede­maagd, met orde, vlijt en werk­zaam­heid aan haar rechter­kant. Aan haar linker­zijde beschermen Hercules en haar schild haar tegen luiheid, land­loperij, dronken­schap en los­bandig­heid. De beeld­houw­werken werden gemaakt door stads­beeld­houwer Anthonie Ziesenis (1731-1801).

Timpaan op het Sarphati­huis aan de Roeters­straat, Amsterdam (foto door Brbbl via Wikimedia Commons).

Overal maagden…

De stede­maagd of bescherm­vrouwe werd heel vaak afgebeeld op gebouwen en in schilderijen: een tegel­tableau aan het Rijks­museum, beelden aan de voor­kant van het Centraal Station, een timpaan op het Scheep­vaart­museum, een houten beeld in het Prinsen­hof (nu Hotel The Grand), een glas-in-lood raam in de Beurs van Berlage op het Damrak, er is een hele rits. Als je goed kijkt kom je haar afbeelding overal in Amsterdam tegen.

De Amsterdamse stede­maagd, schilderij van Gerard de Lairesse van tussen 1665 en 1685. Haar hand op de wereldbol (symbool van macht), Mercurius (god van de handel) kroont haar. Ze ontvangt Chinees porcelein, ivoor, parels, zijde en tabaks­rollen.