De Amstelsluizen

Een sluizen­complex in de Amstel, tussen Prinsen­gracht en Singel­gracht, vlak voor Theater Carré (het theater is uit 1887), heet de Amstel­sluizen. Ze zijn een Rijks­monument, gebouwd in 1673, ontworpen en gebouwd op initia­tief van de Amster­damse burge­meester en wis­kundige Johannes Hudde (1628-1704). De sluizen werden gebouwd om het water­niveau in de rivier de Amstel te beheersen (dat nog onder­hevig was aan de getijden van het IJ, dus zout water uit het IJ moest buiten­gehouden worden) en ze waren ook nodig om de toe­vloed van water uit de polders rond Amsterdam te controleren. Tot een paar jaar geleden werden ze met de hand bediend met kaap­standers, nu met gebruik van hydraulica.

Zicht op de Amstel­sluizen vlak voor Theater Carré (juni 2020).

De lay-out van de Amstel­sluizen

De sluizen bestaan uit drie schut­sluizen, een grote in het midden en twee smallere aan weers­kanten ernaast. De sluizen hebben een lengte van 47 m. Vroeger waren er speciale spui­sluizen tussen de buitenste schut­sluizen en de kades. In 1872, nadat de Oranje­sluizen in het oostelijk deel van het IJ waren aangelegd en het IJ van de Noordzee was afgesloten door de Afsluit­dijk, veranderde de functie van de Amstel­sluizen en werden ze opnieuw ingericht en gerenoveerd.

De rivier de Amstel met de Amstel­sluizen, gezien vanaf de Hoge­sluis­brug naar het noorden, erachter de Magere Brug en de Blauwbrug. Ets uit ongeveer 1702-1713 van Daniël Stoopen­daal (Stads­archief Amsterdam).

Waterproblemen in de 17e eeuw

In 1649 werd de Nieuwe Vaart gegraven (van het Oosterdok naar het oosten), bedoeld om de water­doorvoer in de stad te verbeteren en het dicht­slibben van het IJ tegen te gaan, wat een probleem was geworden na de aanleg van Katten­burg, één van de Ooste­lijke Eilanden. In 1675 waren er voort­durend problemen in Amsterdam met de water­beheersing: je had te maken met de getijden in de Zuider­zee en het IJ, de onvoldoende verversing van het water in de grachten en de afvoer van het water dat via de Amstel binnenkwam. Een team bestaande uit Daniël Stalpaert, Nicolaas van der Heijden en Douwe Claesz, geleid door de Amster­damse burge­meester Johannes Hudde (1628-1704), probeerde die problemen aan te pakken.

Onder de lens de Amstel­sluizen op een kaart uit 1882, eronder het Paleis van Volksvlijt (afgebrand in 1929).

Sluizen & watermolens

De Amstel­sluizen waren voor­namelijk gebouwd om de toevloed van water via de Amstel vanuit de polders rondom te controleren. Om de water­kwaliteit in de stad te verbeteren stelde het team in 1675 voor om het water­niveau in de stad zo hoog mogelijk te houden, net onder het punt waarop kelders en lagere huis­delen zouden onder­lopen. De Amstel­sluizen zouden dan gesloten worden telkens wanneer dat kritieke punt was bereikt — maar dat betekende helaas ook dat elke keer dat die situatie zich voordeed water ook niet meer via het IJ kon worden gespuid. Het toege­nomen afval­water in de stad, de water­lekken telkens als de sluizen werden gebruikt en de snel stijgende water­niveaus wanneer het regende maakten de situatie alleen maar complexer.

Amstelsluizen tussen 1890 en 1900 (Stads­archief Amsterdam).

Hudde stelde voor om drie rosmolens (door paarden aange­dreven water­molens) te gebruiken, net buiten de Amstel­sluizen, om van het overtollige water af te komen. Deze zouden dan het water de stad weer uit pompen, terug in de Amstel. Aan beiden kanten van de rivier werden barrières opgeworpen in de Singel­gracht, wat neerkwam op het terug­sturen van het water naar het Amstelland. Het Waterschap Amstel­land was hier uiteraard niet blij mee en stond het alleen toe wanneer de stad gevaar liep om onder te lopen — het stads­water dat werd uitgepompt was meestal vies en stinkend.

De Amstel­sluizen gezien vanaf het water (juni 2020).

Einde van de vuil­water­molens

Het idee was geweest om de toege­nomen vervuiling van de rivier en het grachten­water te bestrijden door schoner water binnen te laten en de grachten door te spoelen door het vuile stads­water via de sluizen aan de westkant van de stad naar het IJ te spuien. Maar er was steeds minder getijden­werking, en een gebrek aan kennis over hoe zoet en zout water zich gedragen tijden het spoelen (het zoete water spoelt over het zoute water heen dat bij de bodem blijft liggen, waardoor de grachten dicht­slibten met stinkende modder). Al met al bleken de 17e eeuwse theorieën over water­beheersing al snel onvoldoende effectief — de ros­molens bij de Amstel­sluizen werden in 1687 afgebroken.

Ze werden aanvanke­lijk vervangen door vier wind­molens (twee aan elke buiten­kant van de stad bij het IJ aan de westkant en oostkant). Maar door zuinig­heid van het stads­bestuur waren dit lang niet genoeg wind­molens (12 was het benodigde minimum geweest) om een effectieve oplossing te zijn voor het probleem van het vuile water. In 1812 brak de stad de laatste vuil­water­molens af. Effectieve grachten­spoeling werd pas bereikt in 1874 toen er een stoom­gemaal bij Zeeburg werd geplaatst.

Amstelsluizen met Theater Carré op de achter­grond (juni 2020).

Veranderingen aan de sluizen

In de 19e eeuw werden de sluizen uitgebreid heringericht en gerenoveerd. De westelijke spui­sluis werd weg­gehaald (aan de west­kant, het verst van Carré). De dubbele spui­sluis­deuren van de ooste­lijke kade (aan de kant van Carré) werden na de Tweede Wereld­oorlog vervangen. Ze zijn nu van giet­staal, de originele deuren waren van smeed­ijzer en brons. Drie sluis­wachters bedienen deze sluizen. De kleine gebouwtjes bovenop de sluizen werden ooit gebruikt om tol te heffen. Het kleine bakstenen gebouwtje in het midden was bedoeld voor de sluis­wachter, sinds 2021 wordt het ook soms als alternatief hotel gebruikt.

Amstelsluizen, gezien naar het noord­westen. Verderop de Magere Brug en de Stopera (Stadhuis) (juni 2020).