Bickerseiland

Dit eiland, het grootste van de Weste­lijke Eilanden, heette oor­spronke­lijk Voor­eiland en werd samen met de andere twee eilanden aan het begin van de 17e eeuw aan­gelegd. Het heet nog steeds Bickers­eiland, hoewel het niet meer echt een eiland is sinds het plempen van de Eilands­gracht voor de aan­leg van de verbrede spoor­baan richting Haarlem. Het eiland word nu omringd door de Bickers­gracht, Realen­gracht en het Westerdok.

Twee tevreden bewoners van Bickers­eiland op de Bickers­gracht (maart 2022).

Jan Gerritsz Bicker

Vanwege de gerechte­lijke gevechten over het eiland door de grond­specu­laties van burge­meesters Oetgens en Cromhout (zie de blog post over de Weste­lijke Eilanden), bleef dit eiland lange tijd leeg. Jan Gerritsz Bicker (1591-1653), naar wie het eiland werd vernoemd, was één van de drijvende krachten geweest achter de aanleg van deze eilanden (samen met Jacob Reael, naar wiens broer Reynier het Realen­eiland werd vernoemd).

Detail van een portret van Jan Gerritsz Bicker (1591-1653) uit 1663, toe­ge­schreven aan Wallerant Vaillant (Amster­dam Museum).

Bicker kocht dit eiland in 1631 van de stad en bouwde er vervolgens 10 scheeps­werven, een jacht­haven, een flink aantal pak­huizen en wat woningen — inclu­sief een groot huis met drie verdiepingen voor zich­zelf, met een toren van waar­uit hij uit­zicht had op zijn schepen die vanaf het IJ binnen­voeren. Dat pand werd rond 1700 af­ge­broken, alleen het houten beeld bleef over van zijn vroegere villa. Bicker was stads­keur­meester van het touw­werk — in 1647 werd hij schepen en in 1653 burge­meester, kort voor zijn dood. Nadat Bicker was over­leden kocht de stad de meeste grond op, maar de op­stallen kregen ze niet in handen.

Kijkje vanaf Hollandse Tuin, aan de rand van Bickers­eiland, richting Wester­doks­dijk (juni 2022).

Wat je ziet op de foto hierboven was in de tijd van Bicker een onbelemmerd uitzicht over het open water van het  IJ, voordat de Wester­doks­dijk in 1832 werd aangelegd. Linksonder staat het kunstwerk Omge­vallen Boom van Pieter Engels en Shlomo Koren uit 1983, gemaakt van zwart graniet — de eilanders noemen het steevast De Walvis.

Industrie & later verval

Bicker’s scheeps­werven zorgden voor veel industrie in dit weste­lijke deel van de stad. Er kwamen pak­huizen, lijn­banen, timmer­werk­plaatsen, zaag­molens, metaal­bewerkers en teer­kokers. Tijdens de Napoleon­tische oorlogen en de Franse over­heersing (1795-1813) ging het berg­af­waarts met de handel en industrie op de eilanden. Daarna was er tot 1890 een korte opleving, toen houten schepen werden vervangen door ijzeren. Tegen het einde van de 19e eeuw sloot de ene na de andere scheeps­werf op het eiland. Het echte verval kwam tijdens de Tweede Wereld­oorlog en veel bewoners verlieten toen het gebied.

Kaart uit 1777 van Caspar Philips Jacobsz, met de scheeps­werven van Bicker. Oost is boven (Stads­archief Amsterdam).

Eilandsgracht verkleind

In 1877-79 werd het spoor verlengd van de Haar­lemmer­poort tot een hulp­station bij de Droogbak, later in 1889 tot aan het nieuwe Centraal Station. Om de spoor­baan aan te leggen werd de Eilands­gracht tussen Bickers­eiland en de stad deels geplempt en werd er een verhoogd viaduct aan­gelegd, half op de Haar­lemmer Hout­tuinen en half op de vroegere Eilands­gracht. Toen in 1918 besloten werd om de spoor­banen te ver­dubbelen ging nog een extra stuk van die gracht verloren. Er bleef toen zo weinig over van de vroeger brede gracht vóór het Bickers­eiland, dat de stad besloot daar de gracht maar helemaal te dempen.

De zeven vroegere bruggen op de Weste­lijke Eilanden in 1737

Op de kaart hier­onder uit 1737 zien we de oude situatie met de volgende bruggen:

Westelijke Eilanden in 1737, met de origi­nele bruggen, detail van een kaart van Gerrit de Broen (Stads­archief Amsterdam).

• Bickersbrug of Eilands­brug (verwijderd) – van de Haar­lemmer Hout­tuinen naar Bickers­eiland. Deze brug van rond 1620 werd ongeveer 1870 vervangen door een vaste brug, die rond 1920 werd verwijderd voor de uit­breiding van het spoor. Deze brug lag tussen de huidige Buiten Oranje­straat en het huidige Hendrik Jonker­plein.
• Dommersbrug (verwijderd) – van de Haar­lemmer Hout­tuinen naar Prinsen­eiland. Dommer was een touw­slager en schepen in 1579. Deze brug werd in 1860 verwijderd. De brug lag tussen de huidige Buiten Dommers­straat en Prinsen­eiland.
• Sloter­dijker­brug – van de Nieuwe Teer­tuinen naar Prinsen­eiland.
• Drieharingenbrug – toen Vliegende­brug genoemd (snel openende brug), van Prinsen­eiland naar Realen­eiland (Vier­winden­straat). Een motie was in 1858 aangenomen om deze brug (samen met de Karse­booms­brug) te verwijderen, maar na een tweede stemming werd hij toch gespaard.
• Zandhoeksbrug – van Bickers­eiland naar Realen­eiland.
• Soutkeetsbrug – van Realen­eiland naar de Zout­keets­gracht (bij molen De Bok op bolwerk Blauw­hooft), nu Barentsz­plein. Deze heet nu de Pete­mayen­brug. De naam Zout­keets­brug behoort nu aan de brug van de Plancius­straat naar het Zout­keets­plein.
• Karseboomsbrug (verwijderd) – van Realen­eiland naar de Zout­keets­gracht (meer naar het westen). Deze stamde van vóór 1625 en was vernoemd naar een gebouw op de Zout­keets­gracht met een gevel­steen met kersen­boom. Deze brug werd in 1858 verwijderd. Hij lag waar de Vier­winden­straat op Realen­eiland een bocht maakt naar de Zout­keets­gracht.

Het viaduct onder de spoorbanen aan de zuidkant van de Hollandse Tuin op Bickers­eiland, naar de Haar­lemmer Hout­tuinen. Op de achtergrond (aan de andere kant van de sporen) de Post­hoorn­kerk op de Haar­lemmer­straat (augustus 2021).

Er staan nu drie nieuwe “oude” bruggen op de Weste­lijke Eilanden: Drie­haringen­brug, Pete­mayen­brug en Zand­hoeks­brug. Na 1928 was Bickers­eiland technisch gezien geen eiland meer, maar een soort schier­eiland. De ruimte onder de spoor­banen werd Tussen de Bogen, gebruikt door bedrijven en als opslag en stalling. Sinds­dien werden de eiland­bewoners door de verhoogde spoor­banen nog meer geïso­leerd dan eerder al door de Wester­doks­dijk — waar eerst nog een brug was (Bickers­brug of Eilands­brug) over de Eilands­gracht, waren nu alleen maar lage en weinig uitnodigende tunneltjes onder het spoor door, tussen de Haar­lemmer Hout­tuinen en Bickers­eiland.

Bickers­eiland met het Bickers­plein (nu Hendrik Jonker­plein) en de Eilands­kerk (afgebroken in 1950), al zonder de toren. KLM lucht­foto uit 1920. De fabrieks­hal van de Jonker fabriek rechts is nu Squash City (Stads­archief Amsterdam).

Eilandskerk

In 1659 besloot de stad om houten preek­schuren te bouwen — op de Ooste­lijke en Weste­lijke Eilanden en op het Amstel­veld — als een tijde­lijke maat­regel, om in de behoefte aan kerken van de plotse­ling sterk toe­ge­nomen bevolking te voorzien. Het plan was om die houten gebouwen op zijn tijd te vervangen met bak­stenen kerken. Op Bickers­eiland kwam die stenen vervanging er in 1739. Vincent van Gogh’s oom, Johannes Paulus Stricker, preekte hier (en ook in de Amstel­kerk). Vincent bezocht deze kerk een aantal keer in 1877.

Eilandskerk op Bicker­seiland, de Eilands­gracht nog niet gedempt, op een ansicht­kaart uit 1920 (Stads­archief Amsterdam).

Toen in 1879 de spoor­banen, vlak naast de kerk, in gebruik werden genomen, verzakte de weke grond onder de kerk door de trillingen. De toren werd in 1910 afgebroken om het gewicht te verminderen, maar tegen 1939 was de toestand van de kerk zo slecht dat hij gesloten werd — in 1950 werd hij afgebroken.

Hendrik Jonker­plein, kijkend naar de ver­hoogde spoor­banen en Tussen de Bogen. Links, op Grote Bickers­straat 2-4, een gebouw van de Jonker machine­fabriek uit 1908, ontworpen door Gerrit van Arkel, nu apparte­menten (juli 2022).

Straten & bruggen op Bickers­eiland

De straten op Bickers­eiland:

• Bickersgracht – Dubbel pak­huis De Faam en kinder­boer­derij De Dieren­capel. Gevel­stenen en huis­namen verwijzen naar de scheeps­werven die hier ooit waren. Veel pak­huizen werden om­gebouwd tot huizen en ateliers.
• Kleine Bickersstraat.
• Grote Bickersstraat.
• Blokmakerstraat – Huizen uit 1982.
• Hendrik Jonkerplein – Vóór 1956 heette dit Bickers­plein. Het gebouw op nummer 2-4, een deel van de vroegere Jonker fabriek, werd in 2018 tot appartementen verbouwd — de naam van de fabriek staat nog op de gevel. Op het plein vind je Café ’t Blaauwhooft. Op nummer 4 een gevelsteen van een gekroonde hamer met spijkers uit 1644.
• Ketelmakerstraat – Op Ketel­maker­straat 6 het gebouw van sport­centrum Squash City, vroegere fabrieks­hal van Hendrik Jonker.
• Zeilmakerstraat.
• Keerpunt.
• Hollandse Tuin – Vernoemd in 1981 naar één van de vroegere scheeps­werven op het eiland. Verkrotte gebouwen zijn vervangen door moderne huizen. Er staan hier drie kunst­werken: Omge­vallen Boom, het gedicht Walk On Water en het beeld De Reus.
• Touwslagerstraat.
• Minnemoerstraat – Waar­schijn­lijk in de 17e eeuw vernoemd naar een gevel­steen met een min (zoogster) erop.

Kijkend langs de Bickers­gracht naar het noorden vanaf de Galgen­brug. Links Prinsen­eiland, rechts Bickers­eiland (juli 2022).

Bruggen op Bickers­eiland:

• Galgenbrug – van Prinsen­eiland naar Bickers­eiland.
• Zandhoeksbrug – van Bickers­eiland richting noorden naar de Zand­hoek op Realen­eiland.

Zandhoeksbrug, gezien vanaf Realen­eiland naar Bickers­eiland (juli 2022).

Beperkte woningen & grote kantoren

Rond 1630 was hier een klein buurtje dat Zeven­huizen heette, naar het aantal woningen. Aan het begin van de 18e eeuw werd de stad iets toe­schiete­lijker wat betreft de bouw van huizen op de eilanden (in plaats van alleen maar bedrijven toe te staan). Bicker liet hier huizen bouwen voor de arbeiders op zijn scheeps­werven. In 1953 werd Bickers­eiland nog steeds aan­geduid als een gebied “met minimale huizen”. Zelfs in 1968 omschreef de stad de eilanden nog steeds als “werk­eilanden” (alleen de Zandhoek op Realen­eiland was een uit­zondering). Op Bickers­eiland waren maar 250 woningen in 1939, tot maar 120 in 1972.

Bickersgracht, kijkend in noordelijke richting (juni 2022).

Afbraak, restauraties & vervanging

Bickerseiland was in de jaren na 1950 door de stad bestemd als vestigings­gebied voor grote bedrijven, om het gebied uit het econo­mische en bouw­kundige slop te trekken. Rond 1965 werd een groot deel van de noorde­lijke punt van Bickers­eiland, verkrot en verwaar­loosd, afge­broken door project­ontwikkelaars die er grote kantoren wilden neer­zetten. De stad had al toe­stemming verleend voor twee grote kantoor­kolossen op Bickers­eiland, de Walvis (1965) en de Narwal (1973) en er stonden er nog meer op de planning. Felle protesten van de inwoners en een aantal verenigingen van historisch erfgoed veranderden uit­einde­lijk deze gang van zaken. Raadslid Jan Schaefer (1940-1994) maakte grote fondsen vrij voor uit­ge­breide reno­vaties en experi­mentele nieuw­bouw.

Vanaf Bickerseiland, kijkend langs het Westerdok naar het noorden, Bickerswerf is links (augustus 2021).

Het Narwal complex werd toch nog gebouwd in 1973, maar werd in 2000 afge­broken en vervangen door Bickers­werf, een complex met appartementen aan het water van het Westerdok. Twee jonge architecten, Paul de Ley en Jouke van den Bout — toen nog studenten — ontwierpen een alter­natief plan om in plaats van kantoren meer woningen neer te zetten. De lege plekken tussen de oude huizen werden opgevuld met nieuwe sociale huur­woningen. Op de plek van verkrotte panden op de eilanden kwamen tussen 1975 en 1985 dus nieuwe huizen, afgewisseld met complete restau­raties van histo­rische panden.

Kantoor­kolossen en apparte­menten­blokken op Bickers­eiland, gezien vanaf de over­kant van het Westerdok. Op de voorgrond een speeltuin op drie vracht­schepen in het water van het Westerdok (maart 2022).

De Reus van Bickerseiland

Dit houten beeld — op de hoek van de Hollandse Tuin en de Touw­slager­straat op Bickers­eiland — kwam hier in 2011 terug, na meer dan 40 jaar over de wereld te hebben gezworven. Op een tekening uit 1647 staat het beeld recht boven de ingang van het huis van de eigenaar van het eiland, koopman, werf­eigenaar, scheeps­bouwer en burge­meester Jan Bicker. Het is waar­schijn­lijk een beeld van een Romeinse soldaat (met speer, schild en helm), gemaakt door een timmer­man van één van Bicker’s scheeps­werven. Bicker’s stads­villa werd rond 1700 af­ge­broken, maar het beeld bleef bewaard.

De Reus van Bickers­eiland op de Hollandse Tuin (oktober 2021).

Het beeld stond later op de scheeps­werf De Reus, al weten we niet wanneer het daar precies werd geplaatst — maar zo kwam het beeld wel aan de naam De Reus. De scheeps­werf werd in 1850 verkocht aan machine­fabriek Jonker & Zoon. Rond 1951 was het beeld zo aan­getast door hout­rot, dat timmer­man van de Jonker­fabriek D. Rijnsdorp een replica in teak maakte. In 1972 verliet de Jonker­fabriek na 150 jaar het eiland, de vroegere directeur verhuisde naar Alicante in Spanje en nam het beeld mee als souvenir. Een fabrieks­gebouw van Jonker op de Bickers­gracht 2-4 (hoek Hendrik Jonker­plein) uit 1892, ontworpen door architect Gerrit van Arkel in neo­renais­sance stijl, is in 2018 tot apparte­menten verbouwd.

Van opzij gezien, De Reus van Bickers­eiland aan de Hollandse Tuin (oktober 2021).

Rond het jaar 2000 begonnen een aantal bewoners een zoektocht, met als doel het beeld terug te brengen naar Bickers­eiland. Ze vonden het beeld in 2006, eigen­dom van Jonker’s klein­zoon in Canada, die het beeld vervolgens aan het eiland schonk. Met de wilde vaart kwam het beeld via Afrika op de Cana­rische eilanden en van daaruit werd het naar Amsterdam over­gevlogen. Na restau­ratie werd het beeld in 2011 op de Touw­slager­straat bij het water neer­gezet op een nieuwe sokkel, dichtbij waar ooit Bicker’s stads­villa stond.