Amsterdam's Hemelrijk

Het Hemelrijk is een kleinere buurt, tussen het Singel en het Hekel­veld, genoemd naar een over­bevolkte sloppen­wijk daar, voordat die in de jaren 1920 werd gesaneerd. Tussen de Engelse­steeg en het Hekel­veld waren twee stegen, ironisch genoeg Groot Hemel­rijk en Klein Hemel­rijk genaamd. De buurt is volkomen gereno­veerd en verbeterd, alle sporen van de vroegere sloppen zijn verdwenen.

De buurt Hemelrijk in Amsterdam op de huidige kaart.

Verklaring van de straatnamen

• (Korte) Nieuwen­dijk — Amsterdammers noemen dit deel van de Nieuwen­dijk zo.
• Gouwenaars­steeg — Waarschijnlijk vernoemd naar de makelaar Willem Jac. Gouwenaar, die rond 1600 op de hoek van de Stromarkt woonde. Een Gouwenaar was ook een soort smalschip.
• Engelse­steeg — Werd al zo genoemd in de 16e eeuw, waarschijnlijk omdat er een herberg lag die veel door Engelse schippers en koop­lieden werd bezocht, of misschien omdat de eerste gevluchte Engelse Protestanten hier woonden.
• Nieuwezijds Voor­burg­wal — Nieuwe Zijde vóór de burgwal.
• Hekelveld — Velen nemen aan dat de naam komt van de vlasverwekende industrie (hekelen) — maar historicus Ter Gouw schrijft in zijn boek uit 1865 (over de herkomst van de Amsterdamse straatnamen) dat het waarschijnlijker is dat hekel “mannelijke kwade geest” of “hel” betekende, dus meer gerelateerd is aan ons “een hekel hebben aan”.
• Spuistraat — Waterafvoer straat, een voormalige gracht, gedempt in  1867.

Smaksteeg gezien vanaf de Nieuwen­dijk. Alle stegen die op de Korte Nieuwen­dijk uitkomen laten een duidelijke helling zien, vanwege de oor­spronke­lijke functie als zeedijk.

• Smaksteeg — Vernoemd naar een gevel­steen of uithang­bord met een smak (een type zee­schip). De Smak was ook de naam van een herberg die hier stond. Op de hoek met de Nieuwen­dijk is een bijzondere gevel­steen te zien met de tekst “Alle zegen komt van boven”.
• Korte Korsjes­poort­steeg — Vernoemd naar een brug over het Singel, die zijn naam had gekregen van hout­handelaar Corsgen Jacobsz, die een boomgaard aan de andere kant had in de 15e eeuw. Die brug werd gewoonlijk de Korsjes­poort genoemd, ook al lag de echte stadspoort met die naam meer bij de Blauw­burg­wal.

Links: Korte Korsjes­poort­steeg op de hoek met de Teer­ketel­steeg. Rechts: Teer­ketel­steeg.

• Stromarkt — Vernoemd naar een stromarkt die hier in de 16e en 17e eeuw was. Tot de 16e eeuw stond dit ook bekend als de Kuipmarkt (houten tonnen).
• Jeroenen­steeg — De naam kwam waar­schijn­lijk van de Sint Jeroenen­toren, één van de de kleinere torens op de 15e eeuwse stads­muur, waar de steeg op uitkwam.
• Kattengat — Toen het nog een klein gehoekt grachtje was tussen het water van de Nieuwe­zijds Achter­burg­wal (nu Spui­straat) en het water van het Singel, waren er aan beide kanten nauwe toegangen, vandaar de naam. De huizen aan de noordkant van het Katten­gat werden tussen 1930 en 1941 gesloopt. De ene tak van het gedempte water werd de Teer­ketel­steeg, de tak die uitkwam op het Singel werd de Kogge­straat.

Onder de lens het Katten­gat (toen het nog water was) op een kaart uit 1625 van Balthasar Florisz van Bercken­rode.

Kattengat 4-6, de Gouden Spiegel & de Silveren Spiegel. De twee smalle huisjes werden in 1614 gebouwd voor Laurens Jansz. Spiegel, die een zeep­ziederij had in de Kogge­straat erachter. De twee pandjes zijn sinds 1926 in het bezit van de Vereniging Hendrick de Keyser en werden in 1930 en 1931 prachtig gerestaureerd.

• Koggestraat — De naam komt van een type vrachtschip, de kogge. Dit was ooit een grachtje van de Nieuwe­zijds Achter­burg­wal (nu Spui­straat) naar het Singel. Gedempt rond 1860 en sinds­dien Kogge­straat genoemd.
• Teerketel­steeg — Deze steeg (toen water) kwam uit op het water dat nu de Kogge­straat is. Dat water liep achter een huis dat De Teerketel heette op de huidige Spui­straat. In de 16e eeuw werd daar teer gekookt en verkocht.
• Singel De stads­gracht rond de stads­muur — van het Latijnse werk­woord “cingere”, wat om­cirkelen of om­gorden betekent.

Kogge­straat en Teer­ketel­steeg.

• Prins Hendrik­kade — Vernoemd naar prins Willem Frederik Hendrik (1820-1879). Vóór 1879 heette dit de Haring­pakkerij, naar een haringverwerker daar.
• Martelaars­gracht — Vanwege een huis dat hier ooit stond met een bord waarop een martelaar was afgebeeld (waar­schijn­lijk Sint Sebastiaan). Het water van de Martelaars­gracht werd gedempt in 1884.
• Ossen­spook­steeg — Volgens historicus Ter Gouw een verbasterde vorm van Osjes­poort­steeg. Vroeg in de 17e eeuw stond hier een brouwerij “Het Osje” en deze steeg liep erlangs. De steeg is er nog steeds, maar is nu af­gesloten.
• Groot Hemel­rijk — Gesloopt in 1925-1927. De naam kwam mogelijk van een uithangbord waarop Hemelrijk stond, beschreven in een oud document uit 1712, waarin staat dat een zekere Willem Clermont aan de Spui­straat woonde (toen Nieuwe­zijds Achter­burg­wal) tussen de Korsjes­poort­steeg en het Katten­gat “waar het Hemelrijk uithangt”. Amsterdam had toen geen huis­nummers, dus werden gevel­stenen en uithang­borden als bepaling gebruikt.
• Klein Hemel­rijk — Het Klein Hemel­rijk werd tot in de 17e eeuw Het Vagevuur genoemd. De steeg werd afgebroken in 1925-1928.
• Zwarte Bijl­steeg — Deel van de vroegere sloppenwijk, gesloopt in 1928.

De buurt Hemel­rijk (toen buurt L geheten) op een kadastrale kaart uit 1853 (oriëntatie is WNW boven).
Onder de lens de sloppen­wijk van het Groot Hemel­rijk, Klein Hemel­rijk en de Zwarte Bijl­steeg (gesloopt 1925-1928).

Toen & Nu

Toen in 1375 de Nieuwen­dijk werd aangelegd, werden er flinke stukken drassige moeras­grond ingesloten, ont­staan door eerdere over­stromingen. Die plekken werden gebruikt door potten­bakkers, vlas­bewerkers en als plek voor goedkope sloppen voor de dagloners. In de 15e eeuw stonden er hier 3 grote brouwerijen, nu verdwenen. Het Katten­gat water met zijn zijtak bepaalde de vorm en de ligging van de stegen en de panden, veel pakhuizen werden direct aan het water neergezet.

Toen er grote aantallen Lutherse vluchtelingen naar Amsterdam kwamen werd de oude Lutherse Kerk aan het Spui te klein. Van 1668 tot 1671 bouwde men hier de nieuwe Ronde Lutherse Kerk (Koepelkerk), tussen de Jeroenen­steeg en de Ossen­spook­steeg. Een brand in 1822 vernielde de kerk, maar die werd herbouwd. In 1993 was er nog een brand die de lantaarn op het dak vernielde. Het gebouw is nu onderdeel van het hotel — voor evenementen gebruikt — met een tunnel van hotel naar de koepel, onder het Katten­gat door.

Links een stuk van de Stromarkt, rechts de Koepelkerk aan het Singel.

In de 19e eeuw waren er nog 94 heel kleine woningen in de sloppen, de grotere stegen met elkaar verbonden door naamloze gangen met nog meer sloppen. In 1890 werd de Dominicus­kerk gebouwd aan de Teer­ketel­steeg op de hoek met de Korte Korstjes­poort­steeg — de toren werd er nooit opgezet.

In 1917 werd het eerste deel van de sloppen afgebroken voor de bouw van een kantoorgebouw. Nadat in 1931 hier het pand van de Arbeiders­pers verscheen, werden de laatste restjes van de Hemel­rijk-sloppen verwijderd. Het Sonesta Hotel (nu Renaissance Hotel) in 1975 schoonde de laatste stukjes tot aan het Katten­gat op.