Amstelveld & Amstelkerk

Vanwege het explosief groeiende aantal inwoners (van 50.000 naar 160.000) moest Amsterdam in 1662 opnieuw uit­breiden (de zoge­naamde Vierde Uitleg): langs de Kerk­straat, tussen de Keizers­gracht en de Prinsen­gracht, werden vier grote lege plekken gereser­veerd voor nieuw te bouwen kerken. Eén van die plekken was het Amstel­veld, nu een mooi plein met 46 Kauka­sische vleugel­noot­bomen en een karakte­ristieke houten kerk.

Het Amstelveld met de Amstel­kerk links, Kauka­sische vleugel­noot­bomen en het terras van Café Nel (augustus 2020).

Van de vier geplande kerken langs de Kerk­straat werden alleen de houten Amstel­kerk en de bak­stenen Ooster­kerk (uit 1671) ook echt gebouwd. Een groot deel van de charme van het plein komt van de Kauka­sische vleugel­noot­bomen, van oorsprong uit de Kaukasus regio Armenië, Azer­beidjan, Georgië, Iran, Rusland, Oekraïne en Turkije. Deze boom­soort werd in 1784 in Frankrijk geïntro­duceerd en in Groot Brittanië na 1800. Aan de rand van het plein kun je nog een antiek publiek toilet voor mannen zien, een zoge­naamde Amster­damse krul.

Hier sta ik op een brug aan de Prinsen­gracht bij het Amstel­veld — recht vooruit de Reguliers­gracht, aan de andere kant van de gracht links zie je het rode Huis met de Ooievaar, rechts een stuk van de witte houten Amstel­kerk (maart 2021).

Speciale lantaarns

In 1990 werden replica’s van lantaarns geplaatst op het Amstel­veld, op 3,4 m lange vierkante eiken palen. Ze werden ontworpen door Jan van der Heijden (1637–1712), schilder, tekenaar en uitvinder van een verbeterde brand­spuit en in serie geprodu­ceerde straat­verlichting. Hij ontwierp deze lantaarns om Amsterdam van betere straat­verlichting te voorzien — ze brandden op een mengsel van raap­zaad­olie en lijn­zaad­olie, genoeg in een container voor de hele nacht. In 1669 werden er zo’n 1.800 in Amsterdam geplaatst (een wereld­primeur), en in 1682 ook zo’n 1.600 in Berlijn.

Voor de Amstel­kerk op het Amstel­veld, een giet­ijzeren lantaarn­paal uit 1883 met de Habsburgse keizers­kroon erop, erachter een olie­lantaarn uit 1669 op een vierkante eiken paal, ontworpen door uitvinder Jan van der Heijden (juni 2020).

Replica van een olie­lantaarn uit 1669, van uit­vinder Jan van der Heijden, bij de kinder­speel­plaats (maart 2022).

Amstelveld markt

Er was al een maandag­morgen­markt op het Amstel­veld sinds 1876 — vroeger een heel drukke en gevarieerde markt, waar textiel, sigaren, boeken, puppies, vis, kippen en voedsel werden verkocht. Er was ook een jaarlijkse kermis op het Amstelveld. Nu is er op maandag nog steeds een markt, maar alleen voor planten en bloemen — en af en toe een antiek­markt in de zomer­maanden. Een café, kinder­speel­plaats, jeu-de-boules­veld en een terrein voor straat­voetbal zorgen voor een levendig plein. Op het plein vind je ook een beeld van de beroemde Amster­damse stand­werker en stand-up comedian Kokadorus, die altijd op het plein stond op deze (voor­namelijk Joodse) markt vóór de Tweede Wereld­oorlog. Het plein werd in 2010 gereno­veerd, nadat omwonenden in 2007 via een rechts­zaak de kap van veel vleugel­noot­bomen hadden tegen­gehouden.

Westkant van de markt op het Amstel­veld in 1891, door stads­foto­graaf Jacob Olie (Stads­archief Amsterdam).

De Amstelkerk

Deze tijde­lijke houten kerk werd in 1668-1670 gebouwd voor de inwoners van dit deel van Amsterdam, als onder­deel van de aanleg van het tweede deel van de grachten­gordel. De kerk werd ontworpen door stads­bouw­meester en architect Daniël Stalpaert (1615–1676), die ook mee­hielp bij de bouw van het stad­huis (Konink­lijk Paleis), verschil­lende stads­poorten en ’s Lands Zee­magazijn (waar nu het Scheep­vaart­museum in is).

De houten noodkerk was zo een­voudig dat de bevolking hem een “preek­schuur” noemde. De kerk werd in 1670 geopend, toen nog onge­schilderd grenen. Drie jaar later werden er twee bak­stenen aan­bouwen tegen­aan­geplakt, een woning voor de koster en een bakkerij voor de armen. De kerk kreeg nooit een toren. De houten klokken­stoel (overigens met maar één klok) werd voor het 300-jarig jubileum van de kerk opnieuw vervaar­digd en in 1970 in gebruik genomen.

Amstelkerk, vanaf de hoek van de Reguliers­gracht, door Pierre Fouquet, uit de Dreesman Atlas, 1783 (Stads­archief Amsterdam).

Oorspronkelijk waren er plannen geweest om de houten nood­kerk te vervangen door een bak­stenen exemplaar, maar die plannen werden nooit uitge­voerd, waardoor de tijde­lijke kerk een blijvertje werd. Het gevolg was wel dat een veel ruimte rond de nood­kerk werd gehouden en dat de kerk in een hoek van het plein werd neer­gezet. In 1840 kreeg de kerk een legaat van een rijke weduwe (Frederica Cramer, weduwe van een Amster­damse wet­houder) — architect Hendrik Springer schiep het nieuwe neo­gotische interieur, de eerste uiting van die stijl in Nederland. Vincent van Gogh’s oom, Johannes Paulus Stricker, preekte in de Amstel­kerk en Vincent woonde er op 3 juni 1877 een dienst bij. Tot 1985 was het gebouw in gebruik bij de Protestantse kerk, sinds 2006 zijn er zondags­diensten van de Hervormde Kerk van Amsterdam.

Sterk verwaar­loosd en duur in onderhoud, werd de kerk in 1986 voor de symbolische som van 1 gulden door Stads­herstel Amster­dam aan­gekocht. Na een uitge­breide restauratie, klaar in 1990, kreeg de kerk nieuwe functies: kantoren, een woning, een verhuur­deel en een restaurant. Het middelste deel kan worden gehuurd in de avonden en week­einden voor symposiums, lezingen, diners, recepties en huwelijken — het is een officiële Amster­damse trouw­locatie. De kerk, vroeger ossen­bloed­rood, nu wit, is een rijks­monument.

Amstelkerk, gezien vanaf de kant van de Prinsen­gracht (maart 2022).

Muzieklocatie

Het houten gebouw heeft een hele goede akoestiek, waardoor het uiter­mate geschikt is voor recitals en kamer­muziek­concerten — het is is dan ook een thuis voor een aantal orkesten en ensembles. Er staat in de kerk een monu­mentaal orgel (een nog steeds bespeel­baar Bätz orgel uit 1843), evenals een Steinway-vleugel van de Russische piano­speler Youri Egorov, die in 1988 in Amsterdam stierf.

Napoleon & de Amstelkerk

Er wordt gezegd dat Napoleon — tijdens zijn reis door Holland met zijn vrouw Marie Louise — zijn militaire paarden hier op het Amstel­veld stalde in oktober  1811. Zijn eigen witte paard zou hij in een van de bak­stenen aan­bouwtjes uit 1750 hebben gestald, nu de keuken van restaurant Nel, destijds in gebruik als voet­stoven­opslag (de houten kerk was niet verwarmd). Het verhaal is een blijvertje, ook al zijn er geen documenten die het kunnen aantonen.

Amstelveld vanaf het markt­terrein, gezien naar de Reguliers­gracht. Op de voor­grond een Amster­dams “happertje” (maart 2022).

In 1811, aan het begin van Napoleon’s bestuur in Holland, werd hier mili­taire dienst­plicht ingevoerd. Hij had altijd soldaten nodig vanwege zijn vele oorlogen en hier in deze kerk werd het lot van veel Amster­damse jonge mannen bezegeld door loting — lage nummers moesten de oorlog in voor de keizer. Velen vluchtten naar het buiten­land om aan die dienst­plicht te ontkomen, rijke mensen konden tegen betaling een ander in hun plaats laten gaan. De dienst­plicht in Nederland bleef ook na het vertrek van Napoleon in 1815 en werd pas in 1997 hier afgeschaft.

Kokadorus, een beroemde standwerker

De drukke markt op het Amstel­veld werd bezocht door veel handelaren, waaronder ook professionele stand­werkers die hun waren met veel theater aan de man brachten. Kokadorus was de onbetwiste en geliefde koning van deze stand­werkers. Zijn echte naam was Meijer Linnewiel, geboren in Leeuwarden in 1867, zoon uit een arm Joods gezin. Hij beweerde dat hij zijn naam had gekozen omdat zijn groot­vader Ko heette, zijn groot­moeder Ka en zijn vader Dorus — hoewel hun echte namen heel anders waren. Hij was beroemd om zijn verhalen, politieke commentaren, rauwe humor en zijn onmis­kenbare talent voor show.

Kokadorus aan het werk op het Amstel­veld, ansicht­kaart uit 1905 (Stads­archief Amsterdam).

Op zijn 10e verkocht hij al (illegaal) lucifers in de Kalver­straat, op zijn 14e werkte hij al op de markt op het Amstel­veld. Bij zijn zilveren jubileum als stand­werker in 1906 kreeg hij een medaille van de inwoners van Amsterdam. In tegen­stelling tot zijn uit­bundige publieke persoon­lijk­heid, was hij privé een rustige en diep­gelovige Joodse familieman. Meijer en zijn vrouw Hendrika stierven vóór de Duitse bezetting, maar hun kinderen en klein­kinderen werden allemaal in de concentratie­kampen van Auschwitz en Sobibor vermoord.

Beeldje van Kokadorus uit 1977, gemaakt door Erica van Eeghen, op het Amster­damse Amstel­veld (augustus 2020).

De Joodse geschiedenis van het Amstelveld

De oude Amstel­veld­markt had een duidelijke Joodse inslag vanwege de vele Joodse markt­koop­lieden, sommigen beroemd in de hele stad. Er waren ook veel Joodse families en bedrijven in de buurt rond het plein. In februari 1941 werden de Joodse markt­koop­lui door anti­semitische NSB knok­ploegen uitgedaagd en aange­vallen, waardoor verschillende vecht­partijen ontstonden. De ongeregeld­heden die volgden waren een excuus voor de Duitsers voor één van de eerste razzia’s in Nederland. 425 Joodse mannen werden opgepakt en gedepor­teerd, bijna alle­maal vermoord in Maut­hausen (Oosten­rijk) — slechts 2 hebben het overleefd.

Die razzia’s leidden op hun beurt weer tot de beroemde Februari­staking, een algemene staking tegen de anti-Joodse maat­regelen, die werd georga­niseerd door de (destijds verboden) Communis­tische Partij Nederland. De staking werd ingeleid door de Amster­damse dok­werkers, die zelf tegen gedwongen tewerk­stelling in Duitsland aankeken. De staking werd na drie dagen hard­handig door de Duitsers beëindigd. De markt op het Amstel­veld werd in september 1941 verboden voor Joden. Na de deportatie van de Joodse bevolking gedurende de Tweede Wereld­oorlog werd de markt nooit meer wat hij was.

Amstelveld met de Amstelkerk, gezien vanaf de hoek bij de Reguliers­gracht in de richting van de Utrechtse­straat (maart 2022).

Amstelveld video

Website Amstelkerk: https://stadsherstel.nl/eventlocatie/amstelkerk/